* A Distributed Proofreaders Canada eBook *

This eBook is made available at no cost and with very few restrictions. These restrictions apply only if (1) you make a change in the eBook (other than alteration for different display devices), or (2) you are making commercial use of the eBook. If either of these conditions applies, please contact a https://www.fadedpage.com administrator before proceeding. Thousands more FREE eBooks are available at https://www.fadedpage.com.

This work is in the Canadian public domain, but may be under copyright in some countries. If you live outside Canada, check your country's copyright laws. IF THE BOOK IS UNDER COPYRIGHT IN YOUR COUNTRY, DO NOT DOWNLOAD OR REDISTRIBUTE THIS FILE.

This eBook was produced by: rmedinap, Howard Ross & the online Distributed Proofreaders Canada team at https://www.pgdpcanada.net

Photograph by R. S. Rogers

ALPĒS

The conditions of Latin teaching have changed much in the last fifteen or twenty years. Once the subject was rigidly required, and too often the requirement was ruthlessly administered, without regard for the difficulties encountered by the student, and without any particular care to enlist his interest. Now the gradual shift to an elective basis necessitates certain adjustments.

It has long been recognized that the transition from the conventional beginners' book to Caesar is too abrupt; and there has been more or less agitation for an extension of "beginning Latin" to the end of the third half-year, thus making room for a considerable amount of graded reading before the first Latin author is seriously taken up. Happily this reform seems at length in a fair way to be realized, as indicated by the recent action of the College Entrance Examination Board. It is hoped that the change will result in a large decrease in the excessive mortality that used to mark the end of the first year's work.

Long experience has led the writer to believe that, at the beginning of the third year, there is need of a somewhat similar change of procedure; for it is likely that Cicero will long continue to be the outstanding feature of the reading of that year, and the transition from Caesar is by no means an easy one.

The student who passes directly from one author to the other is confronted simultaneously by three difficulties: (1) an unfamiliar vocabulary, (2) long and complicated sentence structure, and (3) thought and content rather remote from his own experience and very hard to grasp when the reading progresses at the rate of a few lines a day.

In other fields victory has often been won by dividing the difficulties to be overcome; and it is suggested that this successful policy be applied here by concentrating upon a single problem at the start, leaving the others for later treatment.

In pursuance of this plan, the present volume, which is designed primarily for use in the first half of the third year, concerns itself chiefly with the matter of vocabulary. Complexity of sentence structure is everywhere avoided, the thought is simple and directly expressed, and the units are so short that the pupil may hope to accomplish something definite at one sitting.

Casual inspection will doubtless leave the impression that the vocabulary of the book is rather extensive. This is a necessary consequence of the variety of the selections; for the chaffing of slaves, the story of Atalanta's race, and a description of the eruption of Vesuvius each calls for different phraseology. However, about a third of the vocabulary of the volume is made up of words that occur but once; and, with the exception of proper names, these words are given in the footnotes on the page with the text, and they do not appear in the general vocabulary. The latter will be found to be of the same general range and character as in most third-year books, and perhaps even more compact than some.

Here, too, as with other word lists, the student will be much helped by a little previous drill on the meanings of the common prefixes. Indeed, such a background virtually reduces the number of words to be learned; for example, given the verb dūcō, a properly trained pupil should have little need for recourse to the general vocabulary for addūcō, dēdūcō, indūcō, prōdūcō, redūcō, and the like.

If the first semester of the third year is thus devoted chiefly to the task of becoming familiar with the new vocabulary, the facility so gained will do much to rob of their terrors the difficulties postponed to the following term. The conventional practice of attempting everything at once is very discouraging; and it may well be that this policy has helped to foster the much-to-be-regretted tendency to drop Latin at the end of the second year.

In combating this tendency, no third-year book can afford to neglect the element of interest. At this point, too, the conventional program labors under a heavy handicap. Where classes are large and equipment adequate, some enthusiasm may be aroused by such expedients as organizing a "Roman Senate," or the like; but this at best is costly in time and effort, and it is beyond the reach of most schools.

It is a real misfortune that no classical author has bequeathed to us a volume written for the instruction and entertainment of a youthful audience; but scattered here and there through Latin literature is an abundance of material suited to such a purpose; and it has been the task of the writer to bring some of this together and to adapt it to the end in view.

The use of such a compilation can hardly fail to open the eyes of the pupil to the richness and variety of Latin literature. Incidentally, a wealth of information is introduced on points of Roman history; and the thread of a simple story, which gives unity to the whole, makes it possible to bring in naturally frequent reference to Roman life and manners.

The narrative follows the fortunes of a family party traveling by sea from Ephesus to Brundisium, thence northward by the Appian Way to Rome, then onward to the Alps. As they journey, the elders narrate to the children interesting facts and stories suggested by the places visited.

Such a narrative, dealing often with somewhat familiar subject-matter, provides a context most favorable for quick apprehension of the meaning of individual words; and the short sentences, as well as the simplicity of thought and construction, cannot fail to encourage the habit of attacking Latin as Latin, and of taking in the thought of a passage in the order in which it stands. The confidence engendered by such practice is bound to stand the pupil in good stead, whatever reading he next takes up.

The short selections of verse interspersed through the text are chosen for their aptness and without regard to their difficulty. In a volume that aims to give some idea of the extent and character of Latin literature, the appropriateness of including brief specimens of verse is obvious. To forestall a possible difficulty in handling these, and to help to an appreciation of the spirit of the lines, a metrical version or paraphrase has in many cases been provided in the Appendix.

For the most effective use of the book, the class should have access to the works of reference naturally found in a high-school library, such as a history of Rome, a Dictionary of Classical Antiquities, and Johnston's Private Life of the Romans.

At this time, when the point is being pressed home that, if Latin is to continue to hold an honored place in secondary education, the cultural element in its study must be emphasized, there should be an abundant welcome for a book like the present in the third year of the course; especially as the matriculation requirements are now being so liberalized as to give the teacher a very wide range of choice in reading matter.

If not adopted as a regular text, the book may be used for sight reading, from the third year onward. For this purpose the notes at the foot of the page will be found convenient. The difficulty of the Latin is about the same throughout, making it possible to select such parts of the story as individual taste may dictate.

It is no new idea, of course, to enrich the reading program of the third year by including material lying outside the six orations of Cicero conventionally read. For example, considerable use of the letters has been made in this connection, a plan that has not always worked well, because the search for extracts easy to read has led too often to the choice of the pitiable and unmanly messages penned by Cicero during the time of his exile. At the other extreme, it has recently been proposed to supplement Cicero's orations by a random selection from a variety of sources, including such a work as Dē Fīnibus, which is difficult reading even for college seniors.

The present text avoids these rocks and shoals. And the hope is entertained that this new method of approach may bring help and encouragement to many teachers, who are waging a hard fight to save third- and fourth-year Latin, by opening up a vista of attractive reading that will lure on more students into the work of the third year and give them some conception of the richness and variety of Latin literature.

For assistance in bringing out this volume, special thanks are due Professors Katherine Allen and Grant Showerman, of the University of Wisconsin, Professor Charles E. Bennett, of Amherst College, Professor Dwight N. Robinson, of Ohio Wesleyan University, Dr. Robert S. Rogers, of Princeton University, and Professor Harry F. Scott, of Ohio University, all of whom have contributed generously to the illustration of the text.

Other help has been given by Mr. Bernard M. Allen, Professor William F. Badè, of the Pacific School of Religion, and Miss Florence H. Robinson, of Berkeley; and the publishers have spared no pains to provide a suitable and attractive dress for this new venture in the field of Latin bookmaking.

The party journeying from Ephesus to Brundisium, and thence to northern Italy, is headed by a certain Publius Cornelius, a Roman official stationed for some time in Asia Minor, but on the death of Hadrian (138 a.d.) recalled to Rome, not knowing to what field of activity he is to be assigned under the new emperor, Antoninus Pius. Other members of the party are:

QUŌ MODŌ VIĀTŌRĒS EX ASIĀ IN ĪTALIAM ET AD ALPĒS ITER FĒCĒRUNT

AD ALPĒS

Nāvis iam per undās celeriter prōgrediēbātur, omnēsque ē puppī lītus lēniter ē cōnspectū recēdēns^[1] cōnspiciēbant. Ac postrēmō Drūsilla: “Quīnque iam sunt annī,” inquit, “cum^[2] in hanc terram barbaram iter fēcimus. Quam^[3] gaudeō nōbīs dēnique licēre^[4] domum revertī, ut tandem patriam et parentēs meōs vīsāmus!”

Tum Cornēlius: “Rēctē dīcis,” inquit. “Sed dum hīc morābāmur, multa mīranda et iūcunda vīdimus, nec mē paenitet^[5] hīs in locīs longinquīs quīnquennium^[6] trānsēgisse. Sed nunc domī esse maximē cupiō, ut Pūblius noster et Sextus omnia discant, quae cīvibus Rōmānīs nōta esse dēbent. Et ego ipse forum templaque deōrum libentissimē iterum aspiciam.”

“Urbem vix reminīscī possum,” inquit Cornēlia; “tam eram parvula, cum hūc profectī sumus.” Tum subitō conversa ad Lūcium, quem in gremiō Anna sagō contēctum tenēbat: “Et Lūcius noster eam omnīnō numquam aspexit.” Quae cum dīxisset, frātrem parvum artē amplexa est.

“Suādeō, uxor,” inquit Cornēlius, “ut cum cēterīs tū nunc in cameram redeās; nam ventus incrēbrēscit.^[7] Sed ego et fīliī paulō diūtius in puppī ambulābimus.”

Cum Drūsilla in cameram cum līberīs servīsque sē recēpisset, tum Pūblius, dum ultrō citrōque ambulant, patrī: “Videor mihi recordārī,” inquit, “quondam perīculōsum fuisse in marī Aegaeō nāvigāre propter pīrātās, quī ubique castella^[8] habērent, unde in nāvēs mercātōrum impetūs facerent subitōs.”

“Per multōs annōs rēs ita sē habēbat,” inquit Cornēlius; “et mercātōrēs hōc modō saepe periērunt, nāvēsque eōrum aut incēnsae sunt aut in marī submersae. Quīn etiam pīrātae istī postrēmō impūnitāte^[9] tam audācēs factī sunt, ut nāvīs quoque adorīrentur, quibus^[10] vehēbantur magistrātūs nostrī.”

“Papae!” inquit Sextus. “Nōnne nōmen magnum populī Rōmānī veritī sunt? Cūr nōn nāvēs longae istōs scelestōs statim ē marī fugāvērunt?”^[11]

“Saepe id temptātum est,” inquit pater; “sed, ut est^[12] in vetere prōverbiō,^[13] ‘Incipere multō est quam^[14] impetrāre^[15] facilius.’ Quō modō factum est ut, cum aliōs^[16] nāvēs cōnsectārentur, aliī procul praedās agerent; nec fīnis fuit, priusquam custōdia tōtīus ōrae maritimae Gnaeō Pompeiō Magnō commissa est. Is tam ācriter pīrātās lacessīvit, ut omnēs sexāgintā diēbus^[17] aut fugerent aut lēgātōs pācis petendae causā ad eum mittere cōgerentur.”

Tum Pūblius: “Nōnne Caesar dictātor^[18] in potestātem istōrum pīrātārum ōlim ipse pervēnit?”

“Rēctē quaeris,” inquit Cornēlius. “Nam ille adhūc iuvenis īnsulam Rhodum adīre volēbat, ut Apollōnium Molōnem clārissimum dīcendī magistrum ibi audīret.^[19] Hūc cum hībernīs mēnsibus trānsīret, ā pīrātīs captus, apud eōs mānsit diēs ferē quadrāgintā.

“Interim comitēs Rōmam dīmissī sunt pecūniam quaesītum,^[20] quā redimerētur. Ipse, inter hostēs relictus, cum pīrātīs cōmiter iocātus^[21] saepe adfirmāvit sē reversum dē eīs supplicium summum sūmptūrum.

“Illī scīlicet tum adrīsērunt. Sed Caesar, cum, pecūniā dēmum adlātā, in lītore dēsertō expositus esset, Mīlētum statim perrēxit; ubi classe dēductā pīrātās abeuntēs secūtus est, eōsque omnēs suppliciō eō adfēcit, quod anteā quasi per iocum minātus erat.”

“Quam vellem,”^[22] inquit Sextus, “pīrātae hodiē quoque in hōc marī nāvigārent! Sī nostram nāvem adoriantur, ego eīs^[23] capita prius abscīdam, quam in puppim ēscendere possint.”

“Heia!” inquit Pūblius, cum sē horrēscere simulāret;^[24] “quam bene pīrātīs accidit Sextum nostrum illīs temporibus maria nōn nāvigāsse!”

Tum Sextus irā incensus: “Nōlī tē iactāre, Pūblī; nam etsī maior nātū^[25] es, ego tamen sum fortior.”

“Agite, fīliī meī,” inquit Cornēlius. “Inter vōs dēsinite altercārī. Tālēs dissēnsiōnes indecōrae sunt; et exīstimō iam Onēsimum cūrāsse ut esset quod ederēmus.^[26] Eāmus intrō.” Quae cum dīxisset, ad cameram pedem convertit; ac Pūblius et Sextus, quī male ēsuriēbant, libenter subsecūtī sunt.

Illā nāve vehēbantur hominēs plūrimī; sed diēs complūrēs tam asperum^[1] erat mare, ut plērīque graviter nauseā^[2] adficerentur, paucīque in puppī ambulāre possent. Mīrus et molestissimus est hic morbus; quī enim eō adficitur, prīmō timet nē moriātur, tum metuit nē in vītā retineātur.

Postrēmō autem omnibus melius est factum,^[3] rārīque in puppim prōdiērunt. In^[4] eīs erat senex quīdam, quī linguā barbarā ūtēbātur, nec quisquam plānē intellegere poterat quid ille dīcere vellet.

Dēnique mercātor dīves, quī frūstrā cum sene loquī cōnātus erat: “Nōnne hīc adest quisquam,” inquit, “cui lingua huius peregrīnī nōta sit?”

Forte Stasimus haud procul stābat. Quī cum haec audīvisset, ut erat vafer,^[5] “Mihi,” inquit, “omnēs linguae nōtae sunt. Sī exposueris quid rogāre velīs, ego libenter cum sene loquar.” Quō dictō, ad senem accessit, et sermō huius modī īnstitūtus est:

Stasimus. Salvē multum, senex.

Senex. Avo. Dōnni.^[6]

Mercātor. Quid dīcit, obsecrō?

Stasimus. Dīcit sē iubēre tē salvēre,^[7] et tibi donum dare velle.

Mercātor. Benignē facit. Sed quaere, quis sit homō, aut^[8] unde veniat.

Senex. Mē har bocca.

Stasimus. Dīcit buccam^[9] dolōre.

Mercātor. Fortasse nōs esse medicōs putat. Quaere, sīs;^[10] nam hospitem sīc errāre nōlō.

Senex. Murph ursa mvulc.

Mercātor. Quid nunc dīcit?

Stasimus. Dīcit sē ursās vēndere velle.

Mercātor. Forsitan bēstiās comparet in amphitheātrō exhibendās.^[11]

Senex. Pālu mer ged etha.

Stasimus. Dīcit sē pālās quoque vēndere.

Mercātor. Ad terram effodiendam, crēdō. Sed vix intellegere possum cūr negōtia tam dīversa cōnfundat.

Senex. Murphonnium sucorhim.

Mercātor. Quid dīcit, obsecrō?

Stasimus. Tē iubet sub corbulam rēpere.

Mercātor. Papae! Dēlīrat profectō.

Cum hic sermō habērētur, Pūblius et Sextus prope stābant, vix sē continentēs quōminus in cachinnōs ērumperent.^[12] Sed iam ē camerā prōcessit Cornēlius; et Stasimus celeriter in puppim extrēmam^[13] sē recēpit. Quō factō, Cornēliō mercātor: “Estne,” inquit, “ille Stasimus servus tuus?”

“Ita,” inquit Cornēlius; “nec usquam est puer scelestior.”

“Haud ita mihi vidētur,” inquit mercātor; “nam modo mihi operam benignē dedit, cum hunc peregrīnum quaedam^[14] rogāre vellem.”

“Quō modō, obsecrō, ille tē adiuvāre potuit?” inquit Cornēlius. “Multīs linguīs ego ūtor; sed nē ego quidem paulō ante intellegere poteram quid hic ignōtus dīcere vellet, cum mē appellāret. Stasimus autem nihil nisi Latīnē^[15] scit.”

“Suspicor igitur eum mē^[16] lūdificāsse,” inquit mercātor rīdēns. “Sed sine dubiō omnia per iocum fēcit; ac spērō dō eō supplicium tē nōn sūmptūrum.”

Tum Cornēlius: “Dolīs eius interdum^[17] īrā tantopere incendor, ut vix mē continēre possim quōminus eum in crucem statim agam.^[18] Cum^[19] autem tū tam clēmenter suādeās, poenās nōn dabit—dōnec aliam noxiam^[20] commeruerit.”^[21]

Dum illī ita inter sē loquuntur, peregrīnus, ā^[22] spē omnī dēstitūtus, caput quassāns trīstis discessit; atque interim Pūblius et Sextus ad prōram prōcesserant, ubi flūctūs magnōs admīrantēs diū stābant.

Tum Sextus: “Hīsne in regiōnibus,” inquit, “pugna nāvālis^[23] umquam commissa est?”

“Ōlim,” inquit Pūblius, “in marī Pamphȳliō Hannibal cum Rhodiōrum classe cōnflīxit. Sed multō est mīrābilior pugna, quā Eumenem, rēgem Pergamēnum, Poenus īdem fugāvit.”

“Dē hāc numquam audīvī,” inquit Sextus. “Quid factum est, obsecrō?”

Tum Pūblius: “Modo librum Cornēlī Nepōtis legēbam, quī rem gestam ita trādit: Hannibal nāvium numerō^[24] superābātur; itaque dolō eī^[25] pugnandum erat. Quārē suōs iussit venēnātās^[26] serpentēs vīvās quam^[27] plūrimās colligere, eāsque in vāsa fictilia conicere. Cum diēs pugnae vēnisset, imperāvit ut omnēs in Eumenis ipsīus concurrerent nāvem, cēterās autem neglegerent.

“Quod ubi factum est, nāvis Eumenis fugā salūtem petere coācta est, sed cēterae undique classem Hannibalis vehementer premēbant. Tum in eās repente vāsa fictilia, dē quibus suprā mentiōnem fēcī, coniecta sunt. Quibus in puppēs frāctīs, nāvēs

hostium brevī serpentium plēnae erant; atque illī, novā rē territī, terga vertērunt rēgemque Eumenem intrā praesidia,^[28] quae in proximo lītore collocāta erant, celeriter subsecūtī sunt.”

“Hahahae!” inquit Sextus. “Hannibal certē dux callidus erat. Vix turpe fuit ā tantō imperātōre vincī.”

Tum Pūblius, post sē respiciēns: “Putō,” inquit, “nōs nunc redīre posse. Stasimus poenās effūgisse vidētur, neque usquam hospes in cōnspectū est.”

Itaque ā prōrā cum recessissent, sē patrī cēterīsque reddidērunt,^[29] quī iam passim in puppī sedēbant.

AMPHITHEĀTRUM

Posterō diē nautae procul terram aspexērunt,^[1] omnēsque cupidē ad latus nāvis properāvērunt, quō^[2] melius eam vidērent. Tum Cornēliō Sextus: “Quam terram, pater,” inquit, “iam aspicimus?”

“Crētam eam esse crēdō, mī fīlī,” inquit Cornēlius. “Īnsula est magna, ibique multae rēs mīrābilēs factae esse dīcuntur. Abī, sorōrī nūntiā^[3] ut hūc veniat. Fortasse ego quaedam reminīscī possum, quae vōs libenter audiātis.”

“Euax!” inquit Sextus. “Abeō.” Et celeriter in cameram sē recēpit, unde brevī cum Cornēliā et quibusdam līberīs aliīs ēgressus est.

“Quantō plūrēs, tantō melius,”^[4] inquit Cornēlius rīdēns. “Hūc accēdite, līberī; in vēlī umbrā sedeāmus, dum vōbīs fābulam nārrō.” Tum, cum omnēs ad audiendum compositī et intentī essent, ita loquī incipit:

“Multōs abhinc annōs Crētā^[5] Athēnās vēnit Androgeōs,^[6] Mīnōis^[7] fīlius, ut ibi dēscenderet in certāmina, quae Panathēnāica vocantur. Ubique victor erat. Quārē Aegeus, rēx Athēniēnsium, invidiā commōtus, iuvenī negōtium^[8] dedit, ut taurum Marathōnium occīderet, hōc modō ratus sē hospitem ingrātum facile sublātūrum. Neque haec rēs eum fefellit; nam iuvenis ā mōnstrō ipse dīlaniātus est.

ATHĒNAE

“Ubi haec Crētam sunt dēlāta, Mīnōs dolēns et irā commōtus magnum exercitum in fīnēs Athēniēnsium dūxit, eōrumque urbem obsēdit; ac paulō post pestis^[9] quoque tam dīra incidit in eōs, ut condiciōnēs pācis petere cōgerentur. Quās acerbissimās accēpērunt; nam Mīnōs postulāvit ut quotannīs^[10] septem puerī nōbilēs totidemque puellae Crētam mitterentur, ubi dīlaniārentur^[11] ā mōnstrō quōdam, quod ipse domī alēbat.^[12] Eī mōnstrō erat nōmen Mīnōtaurus, quia taurī caput sed corpus hūmānum habēbat.”

“Horrēscō audiēns,” inquit Cornēlia, cum ad patrem propius accēderet; “quam gaudeō tālia mōnstra hīs temporibus nusquam reperīrī!”

“Mihi autem,” inquit Sextus, “maximō dolōrī^[13] est omnia ista iam occīsa esse; complūra occīdere pervelim.”

At Cornēlius: “Nōnne oblītus es, mī fīlī, mē fābulam nārrāre?”

“Peccāvī, pater,” inquit Sextus. “Veniam dā, obsecrō. Posteā nihil^[14] interpellābō.”

Tum Cornēlius: “Mīnōtaurus in labyrinthō latēbat, ubi vorābat adulēscentēs miserōs, quī multiplicibus^[15] errōribus impedītī numquam exitum invenīre poterant, cum semel eō^[16] intrōductī erant.

“Per multōs annōs Athēniēnsēs illud tribūtum^[17] horrendum solverant, cum Thēseus, rēgis Athēniēnsis fīlius, postulāvit ut sibi licēret esse ē numerō iuvenum, quī illō annō Crētam mitterentur. Pater scīlicet fīlium tantō perīculō obicere nōluit. Thēseus autem obstinātā mente in sententiā persevērāvit, rēxque postrēmō concēdere coāctus est.

“Vēla nāvis, quā adulēscentēs īnfēlīcēs vehēbantur, semper sordida erant, quod illī miserī quasi ad fūnus abībant. Sed iam Aegeus imperāvit candida^[18] quoque comparārī, fīliōque praecēpit ut, sī omnia prōsperē cessissent, domum rediēns sordida vēla illīs candidīs^[19] mūtāret,^[20] quō signō procul omnibus nōtum foret^[21] Mīnōtaurum occīsum esse.

“Lēnī ventō vectus Thēseus Crētam pervēnit; ubi Ariadna, Mīnōis fīlia, amōre hospitis statim incēnsa est. Gladium igitur eī dedit et fīlum, quō vēstīgia regeret, cum ē labyrinthō exīre cōnārētur. Quō modō Thēseus, mōnstrō occīsō, incolumis ē locō horrendō sē recēpit. Tum cum Ariadnā clam fūgit ex urbe, et eādem nāve domum profectus est.”

“Spērō,” inquit Cornēlia, “eōs salvōs Athēnās pervēnisse. Sine dubiō cīvēs Ariadnae grātiam maximam rettulērunt, quod^[22] Thēseum tam callidē adiūverat.”

Tum Cornēlius: “Ariadna numquam Athēnās vīdit. Nam Thēseus eam quādam in īnsulā relīquit, cum domum iter faceret.”

“Rem^[23] quam foedam!” inquit Cornēlia. “Spērō eum prō perfidiā tantā poenās maximās dedisse.”

“Ille vērō erat satis īnfēlīx,” inquit pater; “nam oblītus est signum dare, quō patrī ostenderet omnia prōsperē cessisse. Itaque cum nāvis iuvenēs gaudentēs in portum veheret, Aegeus, ē scopulīs prōspiciēns, sordida vēla procul vīdit. Quārē ratus fīlium mortuum esse, ē vertice^[24] scopulōrum sē praecipitāvit ac corpus in saxa ēlīsum est. Ita accidit ut Thēseus tantum^[25] ad fūnus patris cūrandum domum pervenīret.”

Postquam haec dicta sunt, omnēs aliquamdiū tacitī sēdērunt, cum aspicerent^[26] terram, quae usque propius accēdere vidēbātur. Tum Pūblius ē camerā prōdiit, et ille: “Gaudeō,” inquit, “nōs Crētam tam plānē vidēre posse. Semper enim voluī aspicere hanc terram, quō^[27] Hannibal exsul^[28] ōlim dēvertit.”

“Sed mihi nunc abeundum est,” inquit Cornēlius. “Tū autem, Pūblī, in librō Cornēlī Nepōtis profectō lēgistī, quō modō Hannibal incolās istīus īnsulae ēlūserit. Certō sciō hōs līberōs id audīre velle.”

Tum Cornēlia: “Nārrā, sīs, frāter. Nōs omnēs ad audiendum compositī sumus.”

“Fābula haud longa est,” inquit Pūblius. “Postquam Poenī Zamae^[29] dēvictī sunt, aliquamdiū Hannibal in Āfricā mānsit, et multīs modīs patriam suam adiūvit.^[30] Postrēmō autem Rōmā lēgātī Carthāginem vēnērunt. Eōs suī poscendī causā missōs ratus, Hannibal nāvem cōnscendit atque in Syriam ad rēgem Antiochum sē contulit; cui persuāsit ut bellum Rōmānīs īnferret.

“Antiochō victō, veritus nē Rōmānīs dēderētur, Crētam Poenus fūgit. Sēcum pecūniam grandem portābat; quam nē raperent Crētēnsēs, cōnsilium tāle^[31] iniit: Amphorās aliquot complēvit plumbō,^[32] summās^[33] autem aurō et argentō operuit. Hās, praesentibus magistrātibus,^[34] in templō Diānae collocāvit, cum simulāret sē fortūnās suās ibi custōdiendās^[35] relinquere. Interim quāsdam statuās cavās pecūniā suā complēverat, eāsque domī summā neglegentiā^[36] servābat, quasi nihilī^[37] essent.

“Crētēnsēs, sīc in errōrem inductī, templum magnā cūrā custōdiēbant, nē Hannibal cum suā pecūniā clam abīret. Ille autem, occāsiōne oblātā, statuās in nāvem imposuit, et, fortūnīs ita cōnservātīs, in Pontum incolumis pervēnit.”

“Quantō plūra dē Hannibale audiō,” inquit Sextus, “tantō^[38] magis eius sollertiam admīror. Minimē mīrum est eum totiēns imperātōrēs nostrōs superāsse. Sed nunc mē exercēre paulisper iussus sum.” Quae cum dīxisset, surrēxit, omnēsque aliī in aliam^[39] partem discessērunt.

Circiter merīdiem Cornēlius, cum quaedam Onēsimō dictāvisset,^[1] in puppī cum fīliīs ultrō citrōque ambulābat. Iam propter nebulās īnsula Crēta vix cernī poterat, et Sextus: “Quō modō fit,^[2] pater,” inquit, “ut tantō circuitū in Ītaliam iter faciāmus? Nōnne est ūlla via brevior, quā ad fīnem dēstinātum perveniāmus?”

“Aliquantō brevior est via,” inquit pater, “sī terrestrī^[3] itinere per Achaiam pergere velīs.^[4] Et semel et iterum initum est cōnsilium Isthmī^[5] perfodiendī,^[6] ut eā^[7] ex Aegaeō^[8] in Īōnium mare nāvēs trānsīre possent. Dictātor Caesar hoc opus prīmus cōgitāvit. Deinde Caligula ad loca dīmētienda centuriōnem mīsit. Postrēmō Nerō rē vērā initium fēcit; quīn etiam ipse rāstrō^[9] humum prīmus effōdit et corbulae congestam umerīs extulit. Sed adhūc incohātum^[10] modo^[11] opus est.”

Dum Cornēlius ita loquitur, in puppim prōdiērunt et mercātor, dē quō ante mentiōnem fēcimus, et^[12] peregrīnus īnfēlīx, cuius lingua nēmini nōta erat. Quōs cum aspexisset, mercātōrī Cornēlius: “Illīus īnfēlīcis mē vehementer miseret,”^[13] inquit.

“Mē quoque eius miseret,” inquit mercātor; “et libenter haec ā tē audiō. Nam bene sciō plērōsque cīvēs nostrōs peregrīnōs paene omnēs nihilī facere.”

ISTHMUS, UT NUNC PERFOSSUS EST

Tum Cornēlius rīdēns: “Fābulamne umquam audīvistī dē peregrīnīs, quī, cum Rōmam pervēnissent, quaerēbant cīvem, quī pollicitus erat sē eōs rēgiē^[14] hospitiō acceptūrum, sī quandō in Ītaliam iter fēcissent?”

“Numquam, quod^[15] sciam,” inquit mercātor. “Nōnne vīs eam nārrāre?”

“Hic cīvis,” inquit Cornēlius, “ōlim ōtiōsus in forō ambulābat, cum subitō occurrērunt duo hospitēs, quōs splendidē invītāverat, cum ipse peregrīnārētur.^[16] Quā rē homō prīmō conturbātus est; nam vērō^[17] eī erat domus parva et rēs familiāris tenuis.

“Tum autem, callidē trepidātiōnem suam dissimulāns:^[18] ‘Gaudeō,’ inquit, ‘vōs salvōs advēnisse; sed fēcissētis rēctius, sī statim ad mē vēnissētis.’ ‘Id fēcissēmus,’ inquiunt illī, ‘sī domum tuam nōvissēmus.’ ‘Hoc quidem perfacile est,’ inquit homō; ‘omnēs enim dēmōnstrāre possunt aedēs, ubi habitō. Sed īte mēcum.’

“Sequuntur illī, cum intereā^[19] eius sermō omnis in ostentātiōne cōnsūmitur: in agrīs quaerit frūmenta^[20] quō modō prōveniant, quasi omnia sua sint; queritur quod vīlla sua nūper incēnsa sit.

“Interim, dum tālia loquitur, forte animadvertit aedēs^[21] cuiusdam civis locuplētis, ubi convīvae multī exspectābantur; cumque iānitōrī nōtus esset, hospitēs intrōdūxit, quibus: ‘Hic,’ inquit, ‘habitō.’ Interim īnspicit argentum, quod erat expositum, triclīnium vīsit, omnia probat.

“Brevī autem accessit servus, quī hominī clārē dīxit dominum iam ventūrum, sī exīre vellent.^[22] ‘Itane?’ inquit ille. Tum hospitibus: ‘Nunc eāmus; frāter enim ex Siciliā vēnit. Ego eī obviam eō; vōs autem hūc decimā hōrā redīte.’

“Hospitēs nihil suspicantēs discessērunt, homō vērō celeriter domum sē contulit. Hōrā cōnstitūtā ad aedēs cīvis locuplētis rediērunt peregrīnī; unde dērīsī in dēversōrium rūrsus sē recipere coāctī sunt.

“Postrīdiē in forō hominem vīdērunt, eumque incūsāvērunt. Ille autem dīxit eōs similitūdine aedium dēceptōs esse, sēque domī multam ad noctem^[23] exspectāsse.

“Interim servō suō imperāverat ut ā vīcīnō vāsa, vestīmenta, et eius modī alia ūtenda^[24] rogāret. Quae cum comparāta esse putāret, hospitēs domum dēdūxit, cum simulāret^[25] sē maiōrēs aedēs suās amīcō cuidam ad nūptiās commodāsse.

“Dum ibi cēnant, subitō puer^[26] nūntiat argentum repetī; nam sollicitus factus erat is, quī id commodāverat. ‘Apage!’ inquit cīvis noster ēgregius; ‘aedēs commodāvī, familiam^[27] dedī. Argentum quoque vult? Etsī hospitēs habeō, tamen id quoque commodābō; nōs interim Samiīs^[28] dēlectābimur.’ ”

“Hahahae!” inquit mercātor. “Spērō hospitēs miserōs cēnam saltem gustāsse, priusquam ea quoque auferrētur.”

“Nihil amplius adeptī sunt,” inquit Cornēlius; “et iūre exīstimāvērunt sēcum male āctum esse.”

At alter:^[29] “Hīs^[30] audītīs etiam magis mē omnium peregrīnōrum īnfēlīcium miseret. Et maximē doleō exīstimātiōnem^[31] populī Rōmānī pendēre cōgī tālibus ex cīvibus, quālem tū modo dīcēbās.”^[32] Quae cum dīxisset, in sōle cōnsēdit; Cornēlius autem cum fīliīs ambulāre persevērāvit, dōnec accessit Cornēlia, quae: “Exīstimō,” inquit, “mē avēs quāsdam volantēs procul cernere. Eāsne vidēs, Sexte?”

“Paucās cernere mihi videor,” inquit Sextus. “Ex altō^[33] in īnsulam refugere videntur. Fortasse tempestātem coorīrī sentiunt.”

“Quod^[34] ōmen dī āvertant!” inquit Cornēlius. “Nam brevī in marī maximō versābimur. Sī nūbēs ātrae in caelō tum cōgentur, nec sōlem nec lūnam aut stellās vidēre poterimus, nec gubernātor sciet quō^[35] nāvem dīrigat.”

“Saepe dē avibus scrīptōrēs nostrī mentiōnem faciunt,” inquit Pūblius. “Nōnne sunt quī^[36] putent eārum volātū^[37] rēs futūrās^[38] portendī?”

“Maximē vērō,” inquit pater. “Et profectō tū saepe audīvistī dē pullīs, quōs eī cōnsulunt, quī perīcula sunt aditūrī.”

“Haec mihi nārrā, sīs,” inquit Cornēlia; “ego enim numquam audīvī.”

“Pullī illī,” inquit Cornēlius, “in caveīs custōdiuntur. Cum perīculum adest, ēdūcuntur, cibusque eīs obicitur. Sī edere nōlunt, trīste ōmen; sīn autem vorant tam cupidē ut aliquid ē rōstrīs excutiātur, id est ōmen optimum.”

At Cornēlia: “Estne vērō ēventus semper tālis, quālem pullī portendunt?”

“Vix id audeō dīcere,” inquit pater. “Etsī ōlim bellō Pūnicō prīmō^[39] populī Rōmānī dētrīmentō^[40] magnō nōnnūllīs vidētur plānum factum esse haud impūne tālia portenta^[41] neglegī.

“Nam P. Claudius pullōs, quī caveā līberātī edere nōllent, in marī mergī iussit, cum dīceret^[42] eīs^[43] bibendum saltem esse, etiam sī edere nōllent. Cuius temeritātem^[44] deī graviter ulcīscī vidēbantur, cum classis eius ad pugnam profecta clāde maximā vincerētur.”

“Homō quam impius erat ille Claudius!” inquit Cornēlia. “Certē dignus erat, quī^[45] poenās maximās solveret.”

“Ille vērō,” inquit pater, “ā populō condemnātus^[46] est; et eius collēga, L. Iūnius, quī alibī nōn pāruerat auspiciīs classemque tempestāte āmīserat, sē ipse interfēcit.”

Dum haec dīcuntur, Drūsilla et Anna cum Lūciō ē camerā prōdiērunt; quō vīsō, gaudiō exsiluērunt līberī, quī cum frātre parvulō lūdere iam diū cupiēbant^[47].

FORUM RŌMĀNUM

Lūcius autem iam patrem aspexerat, manūsque statim ad eum tendēbat. Tum: “Quam bellus est ille parvulus,” inquit mercātor. “Quem cum videō, admoneor dē versibus illīs lepidīs poētae Catullī:

“Scīsne,” inquit Sextus, “Pūblium quoque nostrum esse poētam? Versūs lepidōs paene cotīdiē facit.”

Quō audītō, Pūblius ērubuit, et: “Tacē, sīs, Sexte,” inquit. “Nōnne tē pudet^[6] tam stultē^[7] loquī?”

“Quīn^[8] herī,” inquit Sextus, “tē in umbrā vēlī sedentem vīdī, cum aliquid summā cūrā cōnficerēs.”^[9]

“Age, fīlī mī,” inquit Cornēlius rīdēns; “verēcundārī^[10] nōn tē decet.^[11] Audiāmus quae scrīpserīs.”

Tālī cohortātiōne inductus, Pūblius chartam haud invītus prōtulit, et: “Abhinc paucōs diēs,” inquit, “Annam audīvī, cum vesperī lēniter caneret, quō^[12] facilius Lūcius obdormīret.

“Canēbat dē labōribus^[13] cīvium suōrum, quī domō expulsī Babylōnem in exsilium dēductī sunt. Dulcissimus erat ille cantus, sed etiam maestissimus; cum^[14] autem Anna suā linguā ūterētur, vix intellegere potuī quid esset, dē quō dīceret. Sed paulō post mē omnia docuit^[15]; ac verbōrum sententiam ego nostrīs modīs exprimere sīc cōnātus sum:

“Euge” inquit mercātor; “mihi quidem hī versūs optimī esse videntur. Sī fēlīciter fēceris prōgressum^[29], aliquandō poēta vērus esse poteris.”

At nunc Drūsilla līberīs: “Fortasse vōbīs Anna quoque aliquid nārrābit. Eam rogāte.” (Anna enim cum Lūciō interim discesserat, iamque haud procul sedēbat.)

Illa, cum cognōvisset quid līberī vellent: “Multa,” inquit, “sunt clāra facta virōrum gentis meae; diēsque me dēficiat, sī vōbīs omnia nārrāre cōner. Audīvistisne umquam dē homine omnium validissimō?”

“Herculem, ut opīnor, dīcis,”^[30] inquit Sextus. “Nam ferunt^[31] eum omnēs vīribus^[32] superāsse.”

“Herculem nōn dīcō,” inquit Anna, “sed Samsōnem, quī manibus ipsīs^[33] leōnem dīlaniāvit.”

“Idem fēcit Herculēs quoque,” inquit Sextus; “nam cum^[34] leōnem Nemeaeum nec clāvā^[35] nec sagittīs^[36] vincere potuisset, manibus ipsīs mōnstrum occīdit.”

“Sed omnia nōndum dīxī,” inquit Anna. “Samsōn, cum in quādam urbe hostēs eum obsidērent, clam noctū ex oppidō ēgressus, postēs^[37] portae umerīs abstulit.”

“Eugepae!” inquit Sextus. “Vix crēdō Herculem ipsum id facere potuisse.”

At Anna: “Postrēmō hostēs certiōrēs factī sunt vīrēs Samsōnis in capillō sitās^[38] esse; dolōque eum aggressī, capillō prīvāvērunt.^[39] Tum ille facile in eōrum potestātem pervēnit; quem, cum oculōs ēripuissent, in pīstrīnum^[40] dēdūxērunt, ubi in tenebrīs molam^[41] versāre coāctus est.”

“Ēheu,” inquit Cornēlia; “quam mē istīus īnfēlīcis miseret!”

“Ipse sē pulchrē^[42] ultus est,” inquit Anna. “Nam ōlim, cum quaedam fēriae^[43] habērentur et multitūdō maxima convēnisset, puerum ōrāvit ut manūs suās in columnās^[44] templī impōneret (nam ipse iam caecus erat). Quō factō, Samsōn, cui^[45] capillus interim rūrsus prōmittēbātur, omnibus vīribus cōnīsus^[46] columnās disiēcit,^[47] et ruīnā templī hostēs plūrimōs sēcum oppressit.”

“Haec est fābula adprīmē lepida,” inquit Sextus. “Potesne aliquid dē bellātōribus clārīs nārrāre?”

Tum Anna: “Annālēs gentis nostrae exemplīs tālibus abundant. Longum est^[48] etiam pauca nārrāre. Sed ōlim erat pāstor, quī vixdum^[49] iuvenis ingentem occīdit hostem, ā quō nostrī verbīs contumēliōsīs^[50] ad proelium prōvocātī^[51] erant.”

“Dē istō nārrā, sīs,” inquit Sextus. “Audīre cupimus.”

At Anna: “Hostis erat gigās, quōcum congredī nēmō audēbat; quārē omnēs crēdēbant hunc iuvenem dēlīrāre, quī certāmen tam impār^[52] inīre vellet.^[53] Accēdēbat ut^[54] armīs mīlitāribus ūtī nescīret; quam ob rem in proelium prōdiit cum fundā tantum^[55] et lapidibus quibusdam lēvibus.”^[56]

“Āmēns profectō fuit,” inquit Sextus, “quī sīc armātus cum bellātōre ingentī congrederētur.”

“Nūllō modō,” inquit Anna; “nam ā deō auxilium spērābat, neque rēs eum fefellit; priusquam enim hostis propius accēdere posset, lapidem in eius frontem tantā fēlīcitāte^[57] impēgit,^[58] ut bellātor ingēns subitō corruēns humī prōnus iacēret. Tum adulēscēns, gladiō ipsīus arreptō, caput hostis abscīdit sanguineque cruentum ad rēgem rettulit.”

“Vāh!” inquit Cornēlia. “Facta tālia audiēns horrēscō. Nōnne quidquam laetius nārrāre potes?”

Tum Anna: “Multa laeta quoque commemorāre possum. Quīn etiam recordor quaedam dē hōc ipsō pāstōre adulēscente, quī posteā rēx noster factus est.

“Ōlim, cum bellum cum fīnitimīs gereret, illīque^[59] praesidiō occupāvissent urbem, quae erat ipsīus patria,^[60] tum rēx, sitī obortā,^[61] mīlitibus audientibus: ‘Utinam,’ inquit, ‘nunc bibere possem ē fonte gelidō, quī ad portam patriae est!’

“Quō cognitō, trēs mīlitēs virtūtis maximae, clam ex castrīs ēgressī, per statiōnēs hostium viā gladiīs factā, ad fontem pervēnērunt illum; tum, aquā inde celeriter haustā, ad rēgem incolumēs sē recēpērunt. Quī cum cognōvisset quantō perīculō aqua illa adlāta esset, bibere nōluit eamque lībāns^[62] humī perfūdit.”

“Rēgem optimum!” inquit Cornēlia. “Huius modī fābulīs maximē dēlector.”

Sed iam Lūcius, quī diū tacitus sēderat, querellās ēdere coepit, Annaque eum in cameram ad mātrem dēdūxit. Līberī interim abiērunt, sī forte^[63] Stasimum invenīre possent.

TEMPLUM

Paucōs diēs caelō serēnō^[1] nāvigāverant, omnēsque gaudēbant, ratī sine perīculō ūllō iter tōtum cōnficī posse, cum subitō nūbēs ātrae ē marī orīrī vīsae sunt, quae brevī diem ē cōnspectū vectōrum ēripuērunt. Terra iam procul aberat, ventīque turbidī per rudentēs strīdere^[2] coepērunt.

Tum nautae vēla contrahere properāvērunt, et omnia quae ūsuī^[3] essent ad vim tempestātis lēniendam parāta sunt. Interim magister^[4] mulierēs ūnā^[5] cum līberīs et servīs camerā sē continēre iussit. Virī autem plērīque in puppī paulisper ambulāre persevērāvērunt, etsī mox ventōrum vī vestis eōrum paene discerpēbātur.

Sed brevī illī quoque in locum tūtum libenter sē recēpērunt; nam in^[6] marī iam erat ātra nox, flūctūsque maximī nāvem feriēbant, omniaque mortem minārī vidēbantur. In camerā sedēbant mulierēs et līberī pavidī; interdum^[7] enim flūctūs tantopere nāvem quatiēbant, ut vix locō sē tenēre possent.

Pūblius autem, quī nōlēbat quemquam putāre sē esse sollicitum, librum poētae cuiusdam adsiduē legēbat. Cui postrēmō pater: “Quem librum,” inquit, “tam attentē legis, mī fīlī?”

“Hic est liber lepidus poētae Ovidī,” inquit Pūblius. “Dē naufragiō quōdam optimē scrībit. Audīte quam pulchrī sint hī versūs.” Quō dictō, recitāre coepit:

Sed iam Drūsilla, quae prae^[15] terrōre diū sē vix continēre potuerat: “Dēsine, obsecrō,” inquit, “librumque illum dīrum omitte. Nōnne vidēs nōs quoque magnō in perīculō esse, et omnibus^[16] fortasse brevī pereundum?”

“Tranquillō es^[17] animō,” inquit Cornēlius. “Valida est nāvis nostra, et nautae exercitātī^[18]. In saxa latentia nisi in tenebrīs dēferēmur, omnia tūta sunt.” Tum Pūbliō: “Sed, mī fīlī, cēnseō illud carmen omittendum dōnec omnēs hilariōrēs sint.”

“Quam mox in Ītaliam perveniēmus?” inquit Sextus, quī sub subsellium refūgerat, nē quis scīret sē flēre.

“Aliquamdiū per mare Īōnium iam vectī sumus,” inquit pater, “et spērō haud procul abesse terram Ītalicam.”

Vix ea dicta erant, cum clāmor magnus in puppī exortus est. Quō audītō, Cornēlius et virī aliī ē camerā celeriter prōdiērunt. Undique erant flūctūs velut^[19] aquae montēs, quī iam iam^[20] nāvem submersūrī vidēbantur; ventīque tantopere furēbant,^[21] ut hominēs mālō^[22] rudentibusque sē sustinēre cōgerentur, nē vī tempestātis raperentur ē puppī in mortem praesentem.

Nūbēs autem iam rāriōrēs erant, inter quās diēs^[23] iterum lūcēbat;^[24] et haud procul in marī vāstō cōnspicī poterat nāvicula,^[25] quae flūctibus in lītus scopulōsum^[26] īnsulae parvae rēctā^[27] ferēbātur. Haec erat causa clāmōris, quō vectōrēs ē camerā excitātī erant.

Tum Cornēlius magnā vōce magistrō, quī prope stābat: “Nihilne illīs miserīs hominibus,” inquit, “opitulārī possumus?”

Ille autem maestus abnuit, et: “Vīs ventī nimia est,” inquit. “Eīs sī opitulārī cōnābimur, nostra quoque nāvis in saxa ferētur.”

“Quam hoc est foedum vīsū!”^[28] cum gemitū^[29] inquit Cornēlius. “Aspice, sīs; mālus iam frāctus est, et vectōrēs īnfēlīcēs vestīs prō vēlīs tendunt; aliī mercēs in mare praecipitant, ut nāvis sublevētur. Omnibus modīs mortem effugere cōnantur.”

Dum haec fīunt, Pūblius quoque ē camerā ēgressus pedetemptim^[30] et cautē^[31] ad patrem adiit. Quō cum pervēnisset nāvemque vīdisset alteram, “Ēheu!” inquit. “Male metuō nē hodiē vērum naufragium aspiciāmus.”

“Rēctē dīcis,” inquit Cornēlius. “Neque ūllō modō eīs miserīs opitulārī posse vidēmur.”

“Aspice!” inquit Pūblius. “Iam paucī cymbā parvā effugere cōnātūrī sunt. Vidē cymbam, quam effrēnātē^[32] in flūctibus saltet! Modo in cōnspectū est, modo^[33] aspicī nusquam potest! Nunc in eā sunt trēs hominēs. Iam rēmōs^[34] agere incipiunt. Attāt!^[35] Nunc venit aquae mōns! Cavēte, miserī,^[36] cavēte vōbīs!”

Vix haec verba dīxerat, cum flūctus ingēns cymbam parvam ēvertit. Paulisper virī duo in gurgite^[37] luctantēs^[38] aspiciēbantur; tum in marī mersī sunt.

“Ista diūtius vidēre nōn sustineō,”^[39] inquit Cornēlius, et statim in cameram sē contulit. Pūblius autem cupiditāte videndī in puppī morārī persevērāvit; utque^[40] pater cum Onēsimō et Stasimō iterum prōdiit, īnsula parva ē cōnspectū recesserat, neque usquam cōnspicī poterat nāvis altera.

Sōl, quī iam coeperat fulgēre, undīs^[41] sē condere properābat, cum nautae procul montēs cernere potuērunt; tum omnēs hilarī vultū erant, cum spērārent sē brevī in portum perventūrōs; ac Cornēlius Stasimō: “Abī,” inquit; “dominae nūntiā, ut in puppim prōdeat; nam dēmum terram in cōnspectū esse.”

Stasimus statim discessit, et patrī Pūblius: “Exīstimō nōs Brundisiī^[42] ē nāve ēgressūrōs,” inquit. “Nōnne rēs sē ita habet, pater?”

“Ita, mī fīlī,” inquit Cornēlius. “In hāc regiōne orbis terrārum nūllum oppidum portum meliōrem habet. Hic est locus, ut^[43] scīs, unde Pompeius Magnus nāvēs solvit, cum Caesarem fugiēns exercitum in Graeciam trādūceret. Et sīcut nōs montēs illōs nunc vidēmus appropinquāre, ita^[44] ille tum eōsdem nebulīs procul obscūrōs ē cōnspectū suō discēdere vīdit. Quā dē rē poēta Lūcānus versūs aliquōs fēcit pulcherrimōs.”

Interim Drūsilla cum līberīs ē camerā prōdierat. Brevī tenebrae ē marī surgere coepērunt; ac Cornēlia, quae iam cum patre et frātribus stābat: “Vidēte,” inquit. “Aspicere videor lūmen parvum procul micāre. Quid est, obsecrō?”

“Haec est pharus,”^[45] inquit pater, “quae noctū viam nautīs mōnstrat, quō^[46] tūtius nāvēs in portum dēdūcere possint. Sine lūmine fortasse ē cursū errārent, nāvēsque in lītus inīquum dēferrentur.”

“Euge!” inquit Cornēlia. “In portum igitur nōs profectō tūtō^[47] perveniēmus. Sed nunc mihi intrō eundum est, ut cum Annā sedeam, dum^[48] Lūcius obdormiat.”

Itaque illa discessit. Cēterī autem aliquamdiū in puppī ambulābant; nam tempestās iam erat tam serēna ut nēmō intrō sē recipere vellet.

LĪTUS GALLIAE ET PHARUS

Posterō diē vectōrēs, maritimā iactātiōne^[1] fessī, ē nāvī ēgredī cupiēbant; ac Cornēlius Onēsimum cum Stasimō ad quendam Crassum, hospitem suum, statim mīsit, ut eī nūntiāret ipsum^[2] cum uxōre et līberīs in portū esse.

Interim omnēs tempus variē^[3] trahēbant; dum enim servī redīrent, Cornēlius incertus erat quō^[4] dēverteret. Sed iam accessit mercātor, dē quō suprā dīximus. Ille, ē nāvī ēgressūrus: “Gaudeō,” inquit, “nōs postrēmō ad terram incolumēs pervēnisse. Erat tempus cum putārem nōs numquam vīvōs patriam vīsūrōs esse.”

“Rēctē dīcis,” inquit Cornēlius. “Neptūnō certē grātia maxima habenda est, quod omnia tam fēlīciter ēvēnērunt. Cum illōs naufragōs^[5] miserōs in marī mersōs vidērēmus, paulum āfuit quīn^[6] īlicō tabulam pictam^[7] vovērem,^[8] sī ūllō modō vim tempestātis nōs effugere potuissēmus.”

Et mercātor: “Profectō vēra sunt verba eius, quī apud^[9] Plautum ita loquitur;

“Haec mē admonent,” inquit Pūblius, “dē carmine ā poētā Catullō scrīptō, cum domum redīsset, postquam in Asiā annum āfuit. Verūs aliquōs fortasse memoriā prōnūntiāre possum:

“Tē laudō, Pūblī,” inquit Cornēlius, “quod tantam operam poētīs nostrīs dās;^[18] etsī satis sciō multōs cīvēs nostrōs parvī^[19] poētās omnēs facere. Sed nūlla est disciplīna, quā facilius ad hūmānitātem vēram perveniās.”^[20]

“Sed mihi nunc abeundum est,” inquit mercātor. “Spērō aliquandō nōs iterum in urbe Rōmā convenīre posse. Iam valēte.”

“Vīve et valē,” inquiunt omnēs, ut mercātor in cymbam dēscendēbat; quī ad terram vectus brevī ē cōnspectū āmissus est inter hominēs quī convēnerant, ut cognōscerent quae nāvēs in portum noctū pervēnissent.

Interim līberī quam^[21] longissimē prōspiciēbant, sī forte^[22] Onēsimum et Stasimum redeuntēs aspicere possent. Cum autem diū frūstrā exspectāssent, Annam quaerere coepērunt, ratī eī persuādērī posse ut fābulam aliquam nārrāret, quō minus tardē hōrae discēdere vidērentur.

Anna, quae haud procul cum Lūciō cōnsēderat, cum līberōs vīdisset, rīsit et: “Quid nunc, līberī?” inquit. “Nōnne Onēsimus iam rediit?”

“Eum nusquam videō,” inquit Cornēlia. “Nōnne tū vīs aliquid nōbīs nārrāre, quō iūcundius tempus terere possīmus? Plūra dē virīs gentis vestrae audīre cupimus.”

“Vix intellegō unde potissimum^[23] incipiam,” inquit Anna; “tam multa simul mihi in mentem veniunt; et ē multīs pauca ēligere haud facile est.”

“Dē bellātōribus aliquid dīc,” inquit Sextus. “Nihil eō^[24] est iūcundius.”

At Cornēlia: “Nōlī ita facere, amābō,”^[25] inquit. “Caedis et sanguinis mē iam diū taedet.^[26] Aliquid et laetum et notābile nārrā, sīs.”

“Difficile est,” inquit Anna, “haec duo cōnfundere; sed experiar quidem: Ōlim erat vātēs, quī longē ā patriā in servitūtem dēductus erat. Diū apud^[27] rēgem peregrīnum maximō in honōre habēbātur. Sed prīncipēs eius cīvitātis, invidiā commōtī, quod advena apud rēgem tantum^[28] grātiā^[29] valēbat, īnsidiās eī^[30] fēcērunt.

“Vātēs deum patrium cotīdiē adōrābat, deīs autem aliīs exīstimābat nefās honōrem habērī.^[31] Quārē inimīcī, quī haec omnia bene intellegēbant, rēgem dolō adortī, ‘Semper vīvās,^[32] ō rēx!’ inquiunt. ‘Quod^[33] neque in terrīs neque in caelō est quisquam tēcum cōnferendus, cēnsēmus ut ēdictum prōpōnās, nē quis^[34] hīs^[35] trīgintā diēbus quemquam nisi^[36] tē adōret; sī quis aliter fēcerit, ad bēstiās damnātus estō.’^[37]

“Rēx, quem dolus omnīnō fefellerat, honōre sibi habitō laetus, libenter id pollicitus est, atque ēdictum prōposuit. Tum sērō^[38] sēnsit sē ā prīncipibus circumventum esse; ēdictum enim rēgis semel prōpositum nec rescindī^[39] nec mūtārī poterat.

“Omnia maerēns temptāvit, quō modō vātem cōnservāret, sed nihil reperiēbat; cumque prīncipēs convēnissent hominisque mortem postulārent, trīstis vātem ad bēstiās damnāre coāctus est.”

“Vāh!” inquit Cornēlia. “Haec mihi vehementer displicent.^[40] Nōnne modo dīxī mē^[41] iam diū^[42] caedis sanguinisque taedēre?”

At Anna: “Manēdum,”^[43] inquit, “dum reliqua audiās. Vātēs interim nihil^[44] terrēbātur; sed in spēluncam leōnum plēnam dēmissus, cum saxum magnum suprā collocātum esset nē quā^[45] effugere posset, laudēs tamen clārē deō suō cantāvit.

“Iam rēx, vigiliīs dispositīs, animō maximē conturbātō domum sē contulerat, ubi nec cibum capere nec somnō quiēscere potuit; sed noctem tōtam sollicitus vigilābat. Cum diēs dēmum illūxisset,^[46] ē lectō surrēxit et celeriter ad spēluncam pervēnit. Quō ubi ventum est, vōce lāmentābilī: ‘Vērī deī vātēs,’ inquit, ‘adhūc vīvis?’

“Tum ē spēluncā audīta est vōx vātis: ‘Semper vīvās, ō rēx! Salvus sum; nam deus patrius nūntium mīsit, quī faucēs^[47] leōnum praeclūderet.’^[48] Quō audītō, rēx gaudiō ēlātus saxum āmovērī iussit; vātēsque incolumis ē spēluncā in lūcem redditus est.”

“Euge!” inquit Cornēlia. “Quam gaudeō rem ēventum tam fēlīcem habuisse!”

At Sextus: “Quid factum est,^[49] obsecrō, illīs prīncipibus scelestīs, quī tantum dolum frūstrā fabricātī^[50] erant?”

“Omnēs,” inquit Anna, “in vincula celeriter coniectī ūnā^[51] cum uxōribus līberīsque ad bēstiās damnātī sunt. Quōs, ubi^[52] in spēluncam sunt dēmissī, leōnēs saeviter^[53] dīlaniāvērunt.” Tum subitō: “Sed Stasimum mihi videor procul aspicere. Nōnne is est?”

“Est profectō ipse,” inquit Sextus; līberīque celeriter abiērunt, ut audīrent quid novī^[54] adlātum esset.

Photograph by D. N. Robinson

PATRIA POĒTAE CATULLĪ

Cum servī in nāvem cōnscendissent, Onēsimus ad Cornēlium accessit, et: “Crassus ille, ere,”^[1] inquit, “ad quem missī sumus, negōtiō cum quibusdam colōnīs^[2] haud procul habitantibus contractō, hodiē māne rūs profectus est ut eōs convenīret, nec domum ante vesperum est reditūrus.”

“Male^[3] hercle nūntiās,” inquit Cornēlius. “Iam hoc tantum^[4] reliquum est, ut^[5] hīc eius reditum^[6] exspectēmus. Quārē tū, Stasime, abī, et Drūsillae nūntiā celeritāte iam nihil^[7] opus esse.”

Postquam abiit Stasimus, līberī Onēsimum circumstābant, cupidissimē rogantēs quantum aut^[8] quā faciē esset oppidum. Ille autem rēctā ad Annam profectus: “Quam vellem,” inquit, “Stasimum nostrum tū hodiē vidēre potuissēs!”

“Quam ob rem, obsecrō?” inquit illa. “An^[9] iste vafer dēnuō lūdōs faciēbat?”

“Et lepidissimōs,” inquit Onēsimus. “Nam, ut ad hospitem vēnimus, summā cōmitāte acceptī in ātriō^[10] sedēbāmus, dum quaererētur^[11] quam mox dominus reditūrus esset.

“Cum ita morārēmur, subitō intrāvit servus rūsticus, quī nūper ē vīllā in urbem arcessītus erat. Ille raucā vōce: ‘Quī hominēs estis?’ inquit. Ac, priusquam ego respondēre possem, Stasimus, sē magnum ferēns:^[12] ‘Ā rēge Indōrum,’ inquit, ‘nōs lēgātī sumus.’ ”

Photograph by R. S. Rogers

QUŌ MODŌ RŌMĀNĪ SAXA COLLOCĀBANT

“Hahahae!” inquit Anna. “Quid tum fēcit iste rūsticus?”

“Prīmō obstupefactus est,” inquit Onēsimus. “Tum autem alia quaerere coepit, et sermō huius modī īnstitūtus est:

Servus. Dum hūc nāvigātis, multās terrās vōs vidēre oportuit.^[13]

Stasimus. Ita vērō. Rēsque mīrandās ubique aspeximus.

Servus. Cum^[14] hīc tempus terās, dē hīs rēbus mihi nārrā, sīs.

Stasimus. In Syriā ārdor sōlis maximus est. Sōlstitiālī^[15] morbō ibi hominēs ut^[16] muscae pereunt.

Servus. Papae! Saepe nostrō in fundō sōl satis fervidus^[17] est, sed numquam tam exitiālis.^[18]

Stasimus. Alternae arborēs sunt fulgurītae,^[19] bovēsque alternīs in sulcīs^[20] moriuntur.

Servus. Haec vix crēdere possum!

Stasimus. Quīn etiam multa sunt mīrābiliōra, quae nōndum dīxī. Quōdam locō cymbā vectī sumus ad caput amnis, quī dē caelō exorītur sub soliō Iovis.

Servus. Abī, mē lūdis. Etsī rūsticus sum, mē ita fallere nūllō modō potes. Pater meus in Syriā nātus est; eō praesente^[21] tanta mendācia dīcere nōn audērēs.

Stasimus. Quīn etiam idem dīcam, sī avum^[22] tuum addūcere velīs. Nōnne vīs reliqua audīre?

Servus. Audiam vērō; sed nihil mē crēditūrum polliceor.^[23]

Stasimus. Dum mediō marī iter facimus, saepe sub flūctibus mōnstra mīranda nantia vidimus.

Servus. Sine dubiō multa tālia cēpistis, quae nunc vōbīscum in nāvī habētis.

Stasimus. Nihil cēpimus. Sed diēs complūrēs plānē vidēre poterāmus serpentem maximum oculīs ārdentibus, quī nāvem sescenta^[24] mīlia passuum sequēbātur.

Servus. Exspectābat, crēdō, dum aliquis ē nāvī in aquam excideret, ut eius membrīs^[25] vēscerētur.

Stasimus. Ōlim bovem, quae forte mortua est, in mare iēcimus, eamque tōtam mōnstrum illud ūnō morsū vorāvit.

Servus. Apage tē! Tālia nōn diūtius audiam.

“Sed iam redierant servī cēterī, quī nōs dē dominī negōtiō certiōrēs fēcērunt. Itaque statim ad nāvem discessimus.”

Tum Anna, cum satis rīsisset: “Male metuō,” inquit, “nē impudentiā suā Stasimus noster in maximum malum aliquandō incidat. Sed certē est puer admodum rīdiculus.”

“Rēctē dīcis,” inquit Onēsimus. “At nunc mihi abeundum est, ut ratiōnēs quāsdam cōnficiam”; quō dictō, lēniter ad cameram ambulāvit. Līberī autem, quī cupidissimē eius verba audierant, adhūc prope Annam morābantur; quam mox rogāvērunt ut sibi aliquid nārrāret.

At illa: “Vōbīs līberīs,” inquit, “nihil umquam satis erit. Quid nunc audīre vultis?”

Tum Cornēlia: “Fābulīs dē virīs vestrae gentis maximē dēlector. Nōnne est aliud eius modī, quod nōbīs nārrāre velīs?”

“Dum verba Onēsimī audiō,” inquit Anna, “mihi in mentem vēnit cuiusdam vātis,^[26] quī Iōnās appellābātur. Is quoque multa mīranda in marī passus est.”

“Dē hōc nārrā nōbīs, sīs,” inquit Sextus.

“Ōrāculō quōdam,” inquit Anna, “Iōnās iussus erat Nīnivēn^[27] proficīscī, ut oppidānōs dē īrā deī monēret. Cum autem eō^[28] iter facere nōllet, nāvem cōnscendit, quae aliās in partēs proficīscēbātur.

“Mox ventō maximō mare turbātum est, ac brevī omnia hominibus mortem praesentem minārī vidēbantur. Iōnās autem somnō cōnsōpītus nihil audīvit, priusquam ā vectōribus cēterīs excitātus est.

“Tum omnēs, ad vōta conversī, suum quisque deum^[29] precātī sunt ut ē perīculō tantō ēriperentur. Postrēmō autem ūnus: ‘Nihil hoc prōficit,’ inquit. ‘Sortēs, sociī, coniciāmus, sī forte ita cognōscere possīmus, cuius culpā in hoc tantum^[30] malum inciderīmus.’

“Sortibus coniectīs, Iōnās est dēsignātus. Quem igitur in mare ēiēcērunt, ac tempestās serēna statim cōnsecūta est. Iōnam piscis immānis vorāvit, sed tribus post diēbus in lītus incolumem ēiēcit.”

“Hui!” inquit Sextus. “Mihi quidem etiam Stasimō^[31] maiōra tū fingere posse vidēris.”

“Haec autem vēra sunt,” inquit Anna īrā incēnsa. “Nihil amplius ā mē hodiē audiētis.” Quae cum dīxisset, sē cum Lūciō in cameram recēpit.

Līberī igitur, ut potuērunt, hōrās diēī longās trahēbant. Sub noctem, cum iam advesperāsceret, vōx canentis^[32] ē camerā ad eōrum aurīs adlāta est. “Audīte,” inquit Cornēlia; “māter Lūcium iam cōnsōpīre cōnātur.” Tum, ut omnēs tacentēs sedēbant, vōx Drūsillae plānē audīrī poterat:

“SILVA SIMUL SINE MURMURE STAT”

Posterō diē hospes ad lītus māne praestō erat; ubi cymbam condūxit, et ad nāvem celeriter vectus est. Quī cum prīmum Cornēlium vīdit: “Salvē, Cornēlī,” inquit. “Gaudeō tē hūc incolumem pervēnisse. Dum Brundisiī morāberis, spērō tē apud mē in hospitiō futūrum; immō^[1] fēcissēs melius, sī statim ad mē vēnissēs.”

Cui Cornēlius: “Benignē facis, Crasse, quī^[2] nōs tam cōmiter hospitiō accipere velīs. Ac libenter apud tē paulisper morābimur; sed mox Rōmam prōgrediendum erit.”

Quae cum dicta essent, Cornēlius, portōriō^[3] iam solūtō, Onēsimō imperāvit ut Drūsillae nūntiāret omnia iam parāta esse. Quae, nōn multum morāta, cum Annā līberīsque ē camerā ēgressa est; omnēsque cymbīs vectī harēnā optātā brevī potītī sunt.

Līberī, sī licuisset, libentissimē in harēnā lūsissent. Sed pater properāre iussit, nē quid morae^[4] esset hospitī optimō, quī iam praeierat ad rēdās, quās ad lītus prōdūxerat, quō celerius Cornēlius cēterīque veherentur ad vīllam suam, quae satis longē ab urbe aberat.

Quō cum ventum esset, līberī gaudiō ēlātī discurrērunt, ut bovēs, ovīs, cēteraque omnia vidērent, quae in fundō habēbantur. Brevī autem revocātī sunt, ut cibum caperent; nam imprānsī^[5] ē nāvī ēgressī erant.

Post prandium^[6] Cornēlius ad urbem redīre coāctus est, ut quaedam cūrāret, priusquam Rōmam iter tendere inciperet. Līberī interim omnēs in partēs per fundum dēnuō errābant; sed postrēmō dēfessī sē recēpērunt in umbram arborum, ubi Anna servābat Lūcium, quī sēcum^[7] in herbā lūdēbat.

Tum Sextus: “Spērō, Anna cāra,” inquit, “tē nōn adhūc nōbīs īrātam esse propter ea quae ego herī imprūdēns dīxī. Lūdendō nōs iam dēfessī sumus. Nōnne vīs aliquid nārrāre dē bellātōribus aut dē rē quāvīs^[8] aliā?”

At Anna: “Herī īrā incēnsa sum,” inquit, “quod ea, quae nārrāveram, in sacrīs librīs nostrīs scrīpta sunt. Sī eōs lūdibriō^[9] habitūrus es, nihil posthāc vōbīs nārrābō.”

“Nōlī timēre,” inquit Sextus. “Omnīnō nihil ita habēbimus.”

“Tum,” inquit Anna, “aliquid nārrāre cōnābor: Prīscīs temporibus gēns nostra in Aegyptō retinēbātur sub dūrō imperiō rēgis illīus regiōnis, cīvibusque meīs labōrēs multī et gravēs impositī sunt. Cotīdiē laterum^[10] numerum certum coquere^[11] coāctī, postrēmō sunt iussī laterēs etiam sine stipulā^[12] cōnficere.”

“Rēgem quam inhūmānum!” inquit Cornēlia. “Quō modō hominēs miserrimī tantam crūdēlitātem ferre poterant?”

At Anna: “Diū nōn habēbant^[13] quid facerent. Sed postrēmō inter eōs exortus est dux, Moysēs appellātus, quī eīs persuāsit ut clam fugerent, et in terram longinquam migrārent.”

“Quid fēcit rēx,” inquit Cornēlia, “cum haec audīvisset?”

“Ille,” inquit Anna, “ut prīmum^[14] cognōvit nostrōs effūgisse, exercitum in ūnum locum cōgī iussit, et quam celerrimē cum equitibus profectus est ut fugientēs exciperet.”

At Cornēlia: “Spērō eum cōnsequī nōn potuisse.”

“Mox audiēs,” inquit Anna. “Dum exercitus rēgius cōgitur,^[15] nostrī advēnērunt ad mare angustum, quod iter plānē occlūdēbat.^[16] Sed forte tum ventus maximus, subitō coortus, aquam tantā vī reppulit,^[17] ut via lāta per undās patēret; quā omnēs incolumēs ad lītus ulterius pervēnērunt.”

“Optimē factum!” inquit Sextus. “Interim quid faciēbat rēx?”

Tum Anna: “Rēx, cum eōdem^[18] pervēnisset, viam per mare patefactam attonitus^[19] vīdit. Quā autem ut ipse cum suīs trānsīre cōnātus est, ventō subitō dēficiente, aqua in locum rediit, rēxque ūnā cum equitibus suīs marī submersus est.”

“Omnēsne periērunt?” inquit Cornēlia.

“Ad ūnum^[20] omnēs,” inquit Anna. “Nostrī autem interim ad loca dēserta properābant; ubi multōs annōs errāvērunt, dōnec pervēnērunt in regiōnem, ubi ego nāta sum.”

“Ibi tandem spērō omnia eīs ēvēnisse fēlīciter,” inquit Cornēlia, “et post tantōs labōrēs eōs placidā pāce quiēvisse.”

Sed Anna: “Longē aliter rēs ēvēnit. Nam Palaestīnī, gēns bellicōsissima,^[21] tum eam terram incolēbant; quibuscum multōs annōs bella atrōciter^[22] sunt gesta. Postrēmō autem hāc regiōne tōtā nostrī potītī sunt.”

Dum haec nārrantur, accessit Pūblius. Quem cum rīdentem animadvertisset, Sextus: “Quid est, frāter?” inquit. “Sī quid novī^[23] factum est, nōbīs dīc, obsecrō.”

Tum Pūblius: “Modo in viā obvius fuī cuidam hominī, quī tantō aere aliēnō^[24] opprimēbātur, ut omnia bona sua vēndere vellet. Itaque auctiōnem ubique conclāmābat.”

“Quō modō auctiō conclāmābātur?” inquit Cornēlia.

“Hōc modō,” inquit Pūblius: ‘Auctiō fīet māne diē tertiō. Vēnībunt^[25] servī, supellex, fundī, aedēs; omnia vēnībunt praesentī pecūniā.^[26] Vēnībit—uxor quoque, sī quis ēmptor vēnerit.’ ”

“Hominem īnfēlīcem!” inquit Anna. “Vērī simile est^[27] eī esse uxōrem procācem. Sī ita rēs sē habet, crēdō eum omnia vēndere velle, ut aliquō^[28] exsulātum^[29] abeat.”

Iam autem tempus cēnae erat. Itaque omnēs libenter ad tēcta sē recēpērunt, cum interim Pūblius saepius sēcum:^[30] “Ab ōvō usque ad māla.”^[31]

“Quid tēcum totiēns loqueris, Pūblī?” inquit Sextus.

“Dīcō mē tam male ēsurīre,” inquit Pūblius, “ut etiam serpentium ōva edere possim.”

“Vāh!” inquit Cornēlia. “Cūr puerī tam foeda semper comminīscuntur?^[32] Tālia non diūtius audiam.” Quae cum dīxisset, celeriter intrō praecucurrit.^[33]

Interim pater, Brundisiō reversus, sēcum addūxerat quendam L. Torquātum, familiārem veterem, quī forte in oppidō se obtulerat; cui, etsī in Siciliam properābat, Cornēlius facile persuāserat ut ūnam noctem morārī vellet, quō melius amīcitia^[34] prīstina renovārētur.

Posteā, mēnsīs remōtīs, cum lūmina accēnsa essent, Torquātus, quī iam sermōnī vacābat,^[1] ab omnibus interrogātus est dē itineribus suīs; nam longē et lātē terrā marīque iter solēbat facere, ac multa iūcunda et mīrābilia nārrāre poterat.

Ac Pūblius: “Sī nūper,” inquit, “per mare septentriōnāle^[2] nāvigāstī, nōs docē, sīs, num^[3] ea vēra sint, quae apud Tacitum leguntur dē illō latere mundī.”

“Ego vērō,” inquit Torquātus, “nūper iter maximum sub septentriōnēs^[4] fēcī; ac magnā ex parte vēra esse ea repperī, quae apud^[5] Tacitum sunt.”

“Vērēne^[6] igitur dīcuntur diērum spatia ibi maiōra esse quam in Ītaliā?” inquit Pūblius.

“Ita vērō,” inquit Torquātus. “Quīn etiam in Britanniā noctēs interdum tam sunt brevēs, ut in extrēmā parte īnsulae vix fīnem et initium diēī internōscere^[7] possīs.^[8] Ac sī nūbēs nōn officiant, quīdam adfirmant sōlis fulgōrem per noctem tōtam aspicī posse, neque eum occidere et surgere, sed velut^[9] trānsīre.”

“Papae!” inquit Sextus. “Nōlim^[10] diēs tam longōs esse. Puerīne ibi ad sōlis occāsum in lūdō retinentur?”

“Apud Britannōs,” inquit Torquātus rīdēns, “puerī equitant,^[11] et armīs mīlitāribus exercentur. Ibi haec studia maximō in honōre sunt.”

“Puerōs fēlīcēs!” inquit Sextus. “Exīstimō mē aliquandō in illam īnsulam beātam migrātūrum.”

“Ego vellem^[12] adfuissem,” inquit Pūblius, “cum Caesar prīmum Britanniam attigit. Quantā fuit virtūte ille signifer, quī in flūctūs dēsiluit suōsque in hostēs^[13] dūxit!”

“Rēs ibi hodiē longē aliter sē habent,” inquit Torquātus. “Nūllī bellātōrēs barbarī, in lītore congregātī,^[14] advenās harēnā prohibent. Sed ubique tūtō mercātōrēs commeant^[15] ultrō citrōque.”

“Aliāsne quoque in partēs iter nūper fēcistī?” inquit Cornēlius.

“Maximē vērō,” inquit Torquātus. “Ē Britanniā profectus, usque ad Suionēs pervēnī. Ibi quoque noctēs tam brevēs sunt ut sōlis fulgor stellās obscūret. Quīn etiam aliquōs audīvī, cum dīcerent^[16] sē sōlis currum ē marī ēmergentem audīsse, atque fōrmās quoque equōrum vīdisse et capitis radiōs.”

“Illud est maius quam ut ego crēdam,”^[17] inquit Sextus. “Tūne,^[18] pater, tālia crēdis?”

“Illud quidem vix crēdibile est,” inquit Cornēlius. “Sed, Torquāte, cum loca tam multa adierīs, age nunc, itinera tua ōrdine audiāmus.” Quā cohortātiōne inductus, Torquātus ōrdinem exposuit itinerum suōrum, ab eō tempore exōrsus, quō^[19] eum novissimē^[20] vīderant.

Iam autem līberīs erat tempus cubitum^[21] eundī; ac Sextus et Cornēlia perinvītī cum mātre in conclāvia proxima sē recēpērunt. Tum Sextus: “Perrārō, māter, tū aliquid nōbīs nārrās. Minimē somnīculōsī^[22] sumus, et libentissimē ā tē fābulam audiāmus.”

“Sī paucīs verbīs contentī eritis,” inquit Drūsilla, “dē leōne fābulam vōbīs nārrābō.”

“Euax!” inquit Sextus. “Spērō rem fore cruentam, ut Cornēlia artē dormiat.”

“Nōlī timēre, Cornēlia,” inquit māter. “Nihil sanguinis^[23] effundētur.”

“Sanguinis iactūram ego doleō,” inquit Sextus; “sed audiāmus.”

Tum Drūsilla: “Ōlim, cum Rōmae spectācula ēderentur magna, et multae bēstiae immānēs in harēnam immitterentur, quīdam hominēs miserī, capitis^[24] damnātī, ēlēctī erant, quī cum hīs mōnstrīs dēpugnārent;^[25] in^[26] quibus erat servus, quī Androclēs appellābātur.

“Maximē cōnspicuus^[27] in harēnā erat leō eximius, quī aliās bēstiās omnēs vīribus et magnitūdine corporis longē superābat, quīque terrificō^[28] fremitū oculōs omnium spectātōrum in sē saepe convertit. Is leō, cum Androclem aspexisset, prīmō quasi admīrāns paulisper stetit, tum lēniter et placidē ad eum accessit; deinde caudam^[29] mōre canum clēmenter et blandē movēre coepit, ac postrēmō manūs hominis perterritī linguā suā permulcēbat.

“Hāc rē novā commōtus, imperātor iussit Androclem arcessī; ā quō quaesīvit cūr leō tam mīrābiliter eī pepercisset. Tum Androclēs rem mīrandam nārrāvit.

“Nam, ut dīcēbat, multō ante in Āfricā fuerat, cum dominus eam prōvinciam prōcōnsulārī^[30] imperiō obtinēret;^[31] cuius crūdēlitāte coāctus in loca dēserta postrēmō refūgit, ubi spēluncam latebrōsam^[32] nactus^[33] dēfessus quiēvit.

“Brevī autem, subitō experrēctus, sēnsit leōnem ingentem in spēluncam intrāsse. Prīmō perterritus spem omnem salūtis dīmīsit; tum autem animadvertit leōnem claudum esse ex^[34] spīnā magnā, quae in pede dēfīxa erat.

“Interim bēlua lēniter accessit et sublātum pedem ostendit, quasi hominis opem ita peteret. Tum Androclēs, quamvīs^[35] perturbātus, spīnam dētrāxit; et deinde per triennium^[36] et homō et leō in spēluncā habitāvērunt, cum interim leō cotīdiē vēnātum^[37] abīret, et homō, quī ignis cōpiam habēret nūllam, carnem merīdiānō^[38] torrēret sōle.

“Sed ōlim Androclēs, quī forte ē spēluncā exierat, ā mīlitibus comprehēnsus ad dominum Rōmam missus est; ubi, ut^[39] fugitīvus, ad bēstiās est damnātus. Quō modō factum est ut leō, quī quoque interim captus erat, in harēnā amīcum prīstinum laetus agnōsceret.”

Dum haec nārrantur, Pūblius, quī librum quendam quaerēbat, in conclāve intrāverat, et ille: “Cum tālia de bēstiīs audiō,” inquit, “admoneor dē verbīs poētae Vergilī, quī cecinit^[40] quam mīrandae rēs futūrae essent, cum iterum aetās aurea in terrās rediisset:

Ac Cornēlia: “Et ego admoneor,” inquit, “dē fābulā, quam Anna nūper dē vāte nārrāvit, quī incolumis in spēluncā leōnum plēnā noctem perēgit.”

Tum, cum grātiae mātrī āctae essent, līberī cubitum iērunt.

Prīmā lūce, cum Crassō bonō et Torquātō “valē” dīxissent, viātōrēs Appiā viā^[1] Tarentum versus profectī sunt; atque ante sōlis occāsum iter vīgintī mīlium passuum cōnfēcerant.

Posterō diē longē prōgressī erant ā vīcō, ubi noctem proximam ēgerant, cum subitō rota solūta est. Quārē Stasimus ad vīllam haud procul est remissus, ut inde opem peteret.

Ubi omnēs ē rēdīs dēscendērunt, līberī per prāta lūdēbant laetī, cum interim Drūsilla et Anna cum Lūciō sub arboribus prope viam sedēbant. Tum Cornēlia: “Sine,^[2] sīs, māter,” inquit, “Annam nōs comitārī, dum paulō līberius vagāmur. Nam prāta undique flōrum pulcherrimōrum plēna sunt, quōs carpere volō.”

“Fīat,”^[3] inquit Drūsilla. “Sed cavēte nē longius^[4] abeātis. Nam latrōnēs hīc vagārī dīcuntur; neque vōs vī auferrī volō. Interim ego hīc in umbrā cum Lūciō morābor.”

Sextus autem, quī flōrēs minimī faciēbat,^[5] circumspicere coepit, quō modō tempus commodius tereret, ac subitō aspexit Onēsimum, quī prope segetem cōnsōpītus humī iacēbat supīnus.

Quārē fūrtim aggressus, repente magnā vī lapidem in segetem iēcit. Quō sonō audītō, Onēsimus exsiluit et: “Quid factum est, Sexte?” inquit. “Stasimusne iam ē vīllā rediit?”

VIA ANTĪQUA

“Brevi aderit,” inquit Sextus. “Sed ego, cum forte tē hīc cōnsōpītum iacēre aspexissem, anguem ingentem per segetem hūc rēpentem vīdī, cuius oculī sanguine et ignī suffūsī^[6] erant, linguaque vibrāns^[7] ex ōre ēmicuit. Lapidibus mōnstrum hinc dēterruī. Profectō dīs grātia maxima habenda est, quod^[8] ego tam opportūnē adfuī.”

“Anguis vēstīgium nūllum inveniō,” inquit Onēsimus, quī iam fūstī^[9] segetem magnā cum cūrā scrūtābātur;^[10] “neque vērō ego dormiēbam, cum tū lapidēs iēcistī. Oculōs tantum^[11] condideram, quia clārior^[12] erat lūx.”

“Quō modō igitur accidit,” inquit Sextus, “ut tē tam quiētum tenērēs?”

At ille: “Audiēbam,” inquit, “quid in segete avēs loquerentur.”

“Quid est hoc quod ā tē audiō?” inquit Sextus. “Num^[13] avēs loquī possunt?”

Et Onēsimus: “Sīc trāditum est,” inquit. “Id saltem quōdam in librō lēgī.”

Tum: “Oho,”^[14] inquit Sextus. “Numquam suspicābar tē quoque fābulās nārrāre posse. Dīc mihi, sīs, dē avibus, quae loquī possunt.”

“Ōlim,” inquit Onēsimus, “erat avis, quae in segetibus nīdum suum habēbat. Pullī nōndum volāre potuērunt; quārē māter cotīdiē ībat cibum quaesītum. Quae cum abīret, semper pullōs iubēbat, sī quid novī fieret, id animadvertere, ut sibi, cum redīsset, nūntiārent.

“Diū nihil novī accidit; sed postrēmō dominus segetum ad locum accessit, ubi nīdus latēbat, et fīliō vocātō:^[15] ‘Vidēsne,’ inquit, ‘frūmentum iam esse mātūrum?^[16] Quārē abī statim, amīcōsque nostrōs rogā ut ad frūmentum metendum nōs crās adiuvent.’ Haec ubi dīxit, discessit.

“Mātrī, cum redīsset, pullī perterritī omnia nārrāvērunt, ac vehementer eam ōrābant ut statim tūtum in locum dēdūcerentur. Illa autem eōs ōtiōsō animō esse iussit: ‘nam,’ inquit, ‘sī amīcōrum operam dominus exspectat, nec^[17] crās frūmentum metētur, neque hodiē necesse est ut vōs in alium locum dēdūcam.’

“Posterō diē dominus māne in agrīs praestō erat. Sōl fervet,^[18] it diēs,^[19] amīcī autem nūllī^[20] veniunt. Tum ille rūrsus fīliō: ‘Abī,’ inquit; ‘cognātōs et adfīnēs^[21] rogā, ut crās prīmā lūce ad metendum adsint.’

“Haec quoque mātrī pullī nūntiant; illa autem eōs hortātur ut sine metū sint. Nec rēs eam fefellit; nam cognātī et adfīnēs nihilō^[22] alacrius ad metendum vēnērunt.

“Quārē fīliō dominus īrātus: ‘Valeant,’^[23] inquit, ‘amīcī et propinquī. Tū autem crās prīmā lūce falcēs^[24] duās dēprōme. Nōs ipsī frūmentum nostrīs manibus metēmus.’

“Haec ubi ex pullīs māter audīvit: ‘Tempus est abeundī,’^[25] inquit; ‘nam sine dubiō id nunc fīet, quod ille dīxit.’ ”

“Ista certē est fābula īnsolita,” inquit Sextus; “nec satis intellegō, quō illa^[26] pertineat. Quid significat, obsecrō?”

“Tribus verbīs,” inquit Onēsimus, “fābula haec docet: ‘Suam^[27] quisque rem optimē cūrat’; nam neque amīcī nec propinquī dominum segetum tantī^[28] faciēbant, ut frūmentum eius metere vellent. Sed nunc eāmus; nam rēda, ut vidētur, paene refecta est.”

Quōs cum appropinquantēs animadverteret, Drūsilla omnīs in partēs sollicita prōspicere coepit, sī forte vidēret Cornēliam et Annam, quae iam diū^[29] aberant. Illae autem arboribus tum contēctae sunt; sed brevī manibus plēnīs rediērunt.

Drūsilla, cum violās^[30] līliaque^[31] candida vīdīsset, rīdēns: “Metuēbam,” inquit, “nē vōs in eundem cāsum incidissētis, quō Prōserpina ablāta est.”

“Numquid^[32] malī eī accidit?” inquit Cornēlia.

At Drūsilla: “Mātrī eius saltem satis malī ēvēnit. Nam ōlim, cum Prōserpina, ut flōrēs carperet, ūnā cum puellīs aliīs per prāta vagārētur sinumque complēvisset, subitō ē terrā ēmersit Plūtō, rēx īnferōrum, quī eam in currum suum sustulit.

“Illa perterrita prīmō comitēs mātremque semel atque iterum vocāvit. Sed frūstrā; nam deus in colla^[33] equōrum, nōmine quemque hortātus, habēnās excussit, rapidēque cum puellā āvectus^[34] est.”

“Rem quam indignam!” inquit Cornēlia. “Ad īnferōsne puella īnfēlīx dēscendere coācta est?”

“Ita vērō,” inquit Drūsilla; “nam etsī nympha Cyanē^[35] raptōris^[36] curruī obstāre est cōnāta, Plūtō scēptrō^[37] terram maximā vī percussit, ictūque viam in Tartara fēcit, quā statim equī et currus ē cōnspectū ablātī sunt.

“Tum per orbem terrārum longē et lātē māter maestissima vagāta est, neque usquam vēstīgium fīliae āmissae reperiēbat, priusquam in fonte Cyanēs^[38] zōnam puellae forte animadvertit. Atque haud multō post ā nymphā Arethūsā certior facta est fīliam iam Plūtōnis uxōrem esse et rēgīnam īnferōrum.”

“Ego quidem,” inquit Cornēlia, “istī puellae nōn invideo; nec montēs aureōs merear, ut^[39] in loca tam taetra ac terribilia dēscendam.”

Dum haec aguntur, omnia ad iter faciendum parāta sunt. Celeritāte iam erat opus; nam nox suberat, viaeque omnēs latrōnibus^[40] īnfestae. Equī autem, morae impatientēs, libenter rēdās dūcēbant; ac viātōrēs, etsī mox tenebrae incēdere coepērunt, tamen longē et lātē prospicere poterant; nam, ut est^[41] apud Horātium Flaccum:

Sed omnēs cūrā magnā sunt levātī, ubi dēnique moenia Tarentīna^[43] vīdērunt et in urbem receptī sunt.

Photograph by Katherine Allen

VIA APPIA

Multō māne Onēsimus ad portum missus est, ut quaereret, num quae^[1] nāvēs Syrācūsānae nūper eō appulsae essent; nam Cornēlius litterās inde missās spērābat.

Sextus, cum haec mandāta audīret, patrī: “Mihi videor,” inquit, “dē Syrācūsīs^[2] ōlim audīvisse. Nōnne est oppidum Siciliēnse?”

“Rēctē dīcis,” inquit pater. “Maxima est urbs, ubi tyrannus Dionȳsius multōs annōs rēgnāvit.^[3] Ibi Archimēdēs quoque aetātem ēgit.”

“Nōndum dē Archimēde audīvī,” inquit Sextus. “Eratne ille bellātor clārissimus?”

At pater: “Minimē vērō,” inquit. “Sed artis geōmetricae^[4] et numerōrum perītissimus erat; quīn etiam vix aliud cūrābat. Cumque Syrācūsae ā Rōmānīs expugnārentur, adeō erat ille studiīs^[5] suīs intentus, ut fremitum et clāmōrēs mīlitum dissonōs^[6] nōn audīret, sed interim in terrā līneās^[7] radiō scrīberet sēcūrus.”

“Bene certē eī erat, quī ita mala bellī oblīvīscī posset,” inquit Sextus.

“Rēs autem haud fēlīciter ēvēnit,” inquit Cornēlius. “Nam mīles vagus, quī praedandī^[8] causā in aedēs inrūperat, strictō gladiō eum interrogāvit, quisnam^[9] esset. Ille autem nihil respondit, sed prōtēctō manibus pulvere: ‘Nōlī,’ inquit, ‘circulōs^[10] meōs turbāre.’ Quō audītō, mīles, cum sē dērīdērī putāret, Archimēdem gladiō percussit.”

“Cāsum quam atrōcem!” inquit Sextus.

“Sīc omnibus vīsum est,” inquit pater; “et dux Rōmānus suīs dīligenter praecēperat, nē quis hominī tam doctō^[11] nocēret, etsī ille māchinīs maximā sollertiā perfectīs^[12] victōriae Rōmānōrum multum obstiterat. Sed iam ego et Pūblius abitūrī sumus, ut theātrum īnspiciāmus. Vīsne tū nōbīscum īre?”

“Maximē vērō,” inquit Sextus. “Quam mox proficīscēmur?”

“Pūblium iam diū exspectō,” inquit Cornēlius; “atque opportūnē nunc accēdit. Adde gradum, Pūblī; abīre volō.”

“Invītus tibi in morā fuī,”^[13] inquit Pūblius; “sed Stasimus iste scelestus coquum lūdificābat, et paulum āfuit^[14] quīn sēriō^[15] inter sē pugnārent. Abīre nōluī priusquam omnia componerentur.”

“Rēctē fēcistī, mī fīlī,” inquit Cornēlius, “atque tē laudō. Sed nunc properandum est, ut hīc adsīmus, cum Onēsimus ē portū redībit.” Quae cum dicta essent, alacrēs profectī sunt.

Ad theātrum ubi perventum est, Pūblius et Sextus fundāmenta maxima et spectāculōrum amplitūdinem^[16] satis mīrārī nōn potuērunt, et Sextus: “Vix mōtū terrae,” inquit, “mōlem tantam cēnseō commovērī posse.”

At pater: “Rēs certē ita sē habet. Sed alibī interdum subsellia tam temere īnstitūta sunt, ut magnā cum clāde spectātōrum corruerent. Velut^[17] Fīdēnīs^[18] amphitheātrum ligneum^[19] īnstrūxit quīdam Atīlius, quī neque fundāmenta solida subdidit,^[20] neque firmīs^[21] nexibus^[22] trabēs^[23] coniūnxit; cumque multitūdō omnis generis eō convēnisset spectāculōque gladiātōrum intenta esset, subitō subsellia concidērunt; quō cāsū quīnquāgintā mīlia hominum aut vulnerāta aut interfecta sunt.”

THEĀTRUM

“Papae!” inquit Pūblius. “Proelium atrōx vix plūs malī intulisset.”

“Nōn sine causā hoc dīcis,” inquit Cornēlius. “Faciēs enim urbis tōtīus mūtāta est, atque, ut^[24] antīquitus post proelia fierī solēbat, sīc tum domūs cīvium nōbilium patuērunt et fōmenta ac medicī passim praebitī sunt. Interim hominēs metū pallidī inter acervōs cadāverum^[25] dēmenter uxōrēs, līberōs, cognātōsque quaerēbant.”

At iam Sextus: “Quid, obsecrō,” inquit, “est nomen illī mūrō, quī tam altē ēminet?”^[26]

“Proscaenium^[27] vocātur,” inquit pater. “Cuius ē fastīgiō^[28] Rōmae Nerō imperātor saepe lūdōs spectāvit. Cumque pantomīmī^[29] aemulī^[30] inter sē pugnārent, ille signifer simul et spectātor proeliō^[31] aderat; atque ad manūs^[32] ubi ventum erat^[33] lapidibusque et subselliōrum frāgmentīs^[34] contendēbant, tum et ipse multa iaciēbat in populum,^[35] atque ōlim etiam praetōris^[36] caput graviter vulnerāvit.”

“Lūdum lepidum!” inquit Sextus. “Vellem adfuissem, ut hominēs discurrentēs vidērem!”

“Immō rem foedam, mī fīlī, et imperiō Rōmānō indignam,” inquit Cornēlius.

“At,” inquit Pūblius rīdēns, “imperātor ille, nisi fallor, nōn numquam ea sparsit in populum, quae^[37] nēmō invītus reciperet, etsī iniecta erant.”

“Vērum dīcis,” inquit Cornēlius; “nam Lūdīs Maximīs^[38] populō dōna grātissima sparsit—avēs cuiusque generis, vestēs, gemmās, aliaque eius modī.”

“Multī hominēs, crēdō,” inquit Pūblius, “capita sua libenter praebeant vulneranda, dummodo aurum et gemmae prō tēlīs sint.”^[39]

“Lūdōs aliquōs spectāre pervelim,” inquit Sextus. “Nē histriōnēs^[40] quidem in scaenā umquam vīdī. Nōnne spectācula lepida et iūcunda sunt?”

“Interdum et^[41] rīdicula,” inquit pater. “Velut erat Fūfius quīdam, quī ōlim partēs^[42] mātris dormientis agēbat. Brevī in scaenam prōcessit umbra^[43] fīlī inhumātī^[44], qui mātrem ōrābat ut corpus sepelīret^[45]. Sed Fūfius, quī forte ēbrius erat, iam rē vērā dormiēbat; quārē neque umbram audīre poterat nec quidquam respondit. Quō animadversō, spectātōrēs omnēs ūnā vōce prō umbrā vōciferātī sunt: ‘Māter, tē appellō.’ ”^[46]

“Hahahae!” inquit Sextus. “Hoc certē lūculentum fuit.”

“Sed,” inquit Cornēlius, “it diēs. Abeāmus^[47] igitur, sī forte Onēsimus iam ē portū redeat.”

Ubi ad dēversōrium ventum est, ā Drūsillā certiōrēs factī sunt Onēsimum nōndum rediisse, et Cornēlius: “Multae nāvēs, ut opīnor,” inquit, “nūper hūc appulsae sunt; et vērī simile^[48] est Onēsimum aliquantō diūtius āfutūrum. Quārē omnibus, ut cuique libet^[49], sē interim licet oblectāre.” Quae cum dicta essent, aliī in aliam^[50] partem discessērunt omnēs.

Paulō post, cum iterum eōdem convēnissent, Pūbliō Cornēlius: “Modo dīcēbās,” inquit, “Stasimum nostrum coquum lūdificāsse. Quid, obsecrō, factum est?”

“Coquus,” inquit Pūblius, “piscēs in aquā condiderat, ut eōs refrīgerāret^[1]. Stasimus autem, coquō nesciō^[2], piscēs dētrāxit, et quōsdam cancrōs vivōs intrōdūxit. Cumque coquus imprūdēns manūs in aquam iniēcisset, cancer subitō eius digitum arripuit. Quō vīsō, Stasimus in cachinnōs maximōs effūsus est, coquus autem īrā commōtus cultrum^[3] manūi rapuit; ac vērō paulum āfuit quīn hominem occīderet. Sed ego opportūnē proelium dirēmi^[4].”

“Aliquandō istum scelestum impudentiae suae paenitēbit,” inquit Cornēlius. “Sed iam adest Onēsimus. Quid novī, Onēsime?”

“Per portum tōtum ambulāvī nāvēsque adiī omnēs,” inquit Onēsimus, “neque ūllam invenīre potuī, quae nūper Syrācūsīs solūta erat. Sed dīcēbant^[5] crās duās inde exspectārī.”

Tum Cornēlius: “Etsī multō māne hinc abīre in animō habuī,” inquit, “manendum est, cēnseō; nam iam diū est factum^[6], cum litterae nūllae Syrācūsīs mihi adlātae sunt.”

Itaque omnēs, usque ad cēnae tempus modīs dīversīs sē oblectāvērunt. Cum autem mēnsae remōtae essent, patrī Sextus: “Modo maximē dēlectātus sum eīs^[7],” inquit, “quae dē imperātōre Nerōne dīxistū. Nōnne vīs alia similia nunc nōbīs nārrāre?”

Ac pater: “Nerō imperātor puer^[8] arte mūsicā imbūtus^[9] est; cumque sē satis exercuisse exīstīmāret, in scaenam prōdīre cupiit, etsī nōn modo imperātōrī sed etiam senātōrī hoc indecōrum habēbātur. Et prōdiit vērō, Neāpolī^[10] prīmum; ubi nē concussō quidem mōtū terrae theātrō^[11] prius cantāre dēstitit, quam omnia rīte cōnfecta sunt.

“Posteā, cum magnī^[12] putāret sē ostentāre etiam inter peregrīnōs, in Achaiam iter fēcit; ubi mūsica certāmina omnia obiit^[13]. Comitātī eunt eum prīncipēs cīvitātis, in quibus erat Vespasiānus, is quī posteā imperātor factus est.”

“Cum imperātor^[14] Nerō fuerit,” inquit Cornēlia, “crēdō eum optimē omnium cantāsse.”

“Errās, fīlia mea, cum ita exīstimās^[15],” inquit Cornēlius. “Corōnae scīlicet omnēs eī dēlātae sunt. Sed vōx eius parva erat et fusca^[16], nec quisquam eam cum voluptāte audiēbat; atque etiam dīcitur Vespasiānus, quī perinvītus imperātōrem comitābātur, saepe eō canente obdormīvisse; unde offēnsam^[17] gravissimam contrāxit.

“Quīn etiam, cum canēbat imperātor, nē necessāriā^[18] quidem causā cuiquam theātrō excēdere licuit. Quārē, clausīs portīs, multī audiendī taediō^[19] fūrtim dē mūrō dēsiluērunt aut morte simulātā fūnere^[20] ēlātī sunt.”

“Vix crēdibilia haec videntur,” inquit Drūsilla. “Sed nōnne sunt alia aequē mīranda, quae dē Caligulā imperātōre nārrantur?”

“Sunt vērō,” inquit Cornēlius. “Sed, Sexte, hoc prīmum mihi respondē. Scīsne unde imperātor illud cognōmen^[21] trāxerit? Nam prīmō Gāius Caesar appellātus est.”

“Cognōmen Caligulae, crēdō, ē ‘caliga’^[22] ductum^[23] est,” inquit Sextus; “nesciō autem quō modō factum sit, ut imperātōrī inderētur.”

Tum Cornēlius: “Cognōmen Caligulae ē castrēnsī^[24] iocō ille trāxit. Nam in paternīs castrīs ēducātus^[25] est, eumque adhūc parvulum māter manipulārī^[26] habitū vestiēbat; et, ut scīs, mīlitibus gregāriīs^[27] calceāmentum^[28] est caliga.”

“Facile conicere possum,” inquit Cornēlia, “quantā fuerit fēstīvitāte^[29] puer, cum ita vestītus esset. Nōnne mīlitēs eum maximō studiō colēbant^[30]?”

“Ita profectō,” inquit pater; ac ōlim, cum inter Germānicās^[31] legiōnēs sēditiō maxima coorta esset, ac māter trīstis cum fīliō parvulō ē castrīs in proximam cīvitātem abīret, quō^[32] mūnītiōre locō puer habērētur, tum mīlitēs, subitō ad paenitentiam^[33] versī, vehiculum manibus retinuērunt, ōrantēs nē sibi tanta invidia impōnerētur, ut ducis fīlius alibī quam^[34] in castrīs suīs vidērētur tūtior.”

“Crēdō,” inquit Cornēlia, “illum saltem optimum fuisse imperātōrem, quī puer tam amābilis fuisset.”

At pater: “Haec opīniō tē multum fallit, fīlia mea. Nam postquam imperātor factus est, multa ille commīsit tam absurda et mīranda, ut plērīsque plānē furiōsus^[35] vidērētur.

“Velut cum, maximīs cōpiīs coāctīs, expedītiōnem in Britanniam simulāsset, in lītore Ōceanī^[36] mīlitēs īnstrūxit ballistāsque disposuit. Nēmō quid tum āctūrus esset conicere poterat; at repente mīlitibus imperāvit ut conchās legerent galeāsque^[37] complērent, cum glōriārētur haec^[38] esse ‘spolia^[39] Ōceanī’ et ‘Capitōliō^[40] dēbita.’

“Quīn etiam in indicium^[41] huius ‘victōriae’ altissimam turrim exstrūxit, unde (ut fit Brundisiī) noctū ad regendōs nāvium cursūs ignēs ēmicārent.”

Tum Pūblius: “Haud mihi mīrandum vidētur eum in Britanniam nōn trānsīsse. Nam trāditur, ut meminī, tam ignāvus^[42] fuisse, ut ad^[43] minima fulgura^[44] caput tegere atque etiam sub lectum sē condere solēret.”

“Papae!” inquit Sextus. “Mē pudet tālī imperātōrī populum Rōmānum umquam pāruisse.”

“Dē eius equō quoque quaedam dīcenda sunt,” inquit Cornēlius. “Nam lūdīs circēnsibus^[45] maximē studēbat imperātor ac prasinae factiōnī^[46] tam erat dēditus, ut saepe in stabulō cēnāret.

“Equō illī erat nōmen ‘Incitātus’;^[47] quī nē inquiētārētur, prīdiē lūdōs vīcīniae^[48] silentium per mīlitēs imperātor indīcere^[49] solēbat.

“Praetereā stabulum marmoreum^[50] exstrūxit, equōque familiam et supellectilem dedit, quō lautius^[51] eius nōmine ad cēnam invītātī acciperentur. Et vērō eī cōnsulātum quoque trādere dīcitur dēstināsse.”

“Hui!” inquit Sextus. “Ērubēscō audiēns. Spērō illum hōc^[52] nihil peius commīsisse.”

“Pecūniae cupiditāte maximē incēnsus,” inquit pater, “cum immēnsōs aureōrum acervōs congessisset, per eōs nūdīs pedibus ambulāre solēbat, et nōn numquam tōtō corpore volūtātus^[53] est.”

At iam māter: “Duae hōrae sunt, cum^[54] Anna et Lūcius discessērunt; et tempus est, līberī, vōs quoque cubitum īre. Nam crās iter rūrsus est ingrediendum.”

Cornēlia autem: “Sine^[55] maneāmus, sīs,” inquit, “dum pater aliquid amplius nārret. Nam haec omnia libentissimē audīvimus.”

“Ūnum modo addam,” inquit Cornēlius. “Tum vōbīs discēdendum erit; nam ego ratiōnēs quāsdam cum Onēsimō cōnficere volō:

“Quaestūs^[56] cuiusvīs avidus, Caligula reliquiās omnium spectāculōrum per praecōnem^[57] vēndidit; ac vērō usque eō^[58] extendēbat^[59] pretium, ut nōnnūllī, nūgās^[60] immēnsō^[61] emere coāctī, bonīs suīs^[62] exuerentur^[63] vēnāsque sibi aperīrent.

“Ōlim, cum auctiō tālis habērētur, quīdam Apōnius Sāturnīnus in subselliīs obdormīvit. Quō animadversō, imperātor praecōnem monuit nē virum crēbrō capitis mōtū sibi nūtantem praeterīret; nec licendī^[64] fīnis factus est, priusquam Apōniō ignōrantī tredecim^[65] gladiātōrēs vīlissimī sēstertium^[66] nōnāgiēs^[67] addictī^[68] sunt.”

“Hahahae!” inquiunt līberī, quī iam aequō animō cubitum iērunt.